[naiz.eus] Ataramiñe, hogei urte «eroriaren euforiaren» berri ematen

[naiz.eus] Ataramiñe, hogei urte «eroriaren euforiaren» berri ematen

Amaia Ereñaga

20. urteurrena iragartzea albiste ona litzateke edozein argitaletxe batentzat; Ataramiñeren kasuan, ospakizunak bere alde gazi-gozoak ditu. ‘Urrun da zeru urdina’ izen argigarria jarri diote urteurrenean atondu duten antologiari. Nobedadeen artean, Jose Mari Sagardui ‘Gatzaren’ lehen liburua.

«Nik esango nuke espetxeko literaturak baduela pixka bat ‘eroriaren euforiatik’ idatzitako testugintzatik: hondoa jo duenak badu horrelako euforia puntu bat; beherago ezin da erori. Orduan, gora egiteko saiakera horretan, biziraupena eta espetxeari aurrera egiteko jaikitzen den presoaren testigantza bihurtzen da».

Jokin Urain ‘Kiskur’ idazleak horrela definitu du kartzelako literatura, agian genero edo literatura-korrente propia bezala kontsidera daitekeena. Euskal Herrian bai, bederen, azken hamardakeetan asko idatzi baita kartzela zulotik; sormena, bakardadea eta dispertsioa uxatzeko erabili izan den giltza bezala. Horren adieraztle ‘Urrun da zeru urdina. Ataramiñe 2002-2017’ antologia, Jokin Urainek berak atondu duena. 

Aurretik, dena den, kartzelaren gaiak sustrai sendoak ditu euskal literaturan. «Kartzelan idazten den lehen testua gaur eguneraino iritsi dena Bernat Etxepareren ‘Linguae Vasconum Primitiae’ da, Biarnon eduki zutenean preso, 1516 inguruan», aipatu du idazleak. Kartzela, zoritxarrez, toki ezaguna izan da euskaldunontzat: hor Iparragirre, hor Lauaxeta…  1970. hamarkadan batik bat poesia eta bertsoez osatutako genero horren tradizioa hautsi zuen Xabier Amurizak Zamorako kartzelan idatzi zuen lehenengo nobelak, gogorarazi du. «Gero, 1980 hamardakan etorri zen prosaren hedapen handia, baina beste mota bateko testuak ikusteko aukera. Esaterako, kartzelan idatzi zen xakeari buruzko lehenengo liburua euskaraz, Jon Esturok eta Maximo Aierbek Soriako kartzelan idatzitakoa».

Durangoko Azokara Ataramiñek eramango dituen hiru liburuetako da, Jose Maria Sagardui Moja ‘Gatzaren’ ‘Zaldi berdea’ lekukotasun istorioa eta Gartxotek sinatutako ‘Barruan’ komikiarekin batera.

‘Urrun da zeru urdina’

Xanti Iparragirreren (1934-1022) bertso baten lehen esaldia –«Urrun da zeru urdina/ urruntasunaren mina/ gainetik kendu ezina/ espetxeetan dauden haientzat/ besarkadarik handiena/ Ni urrun bizi naiz baina/ egin nahi dut alegina/ ahal badut atera mina»– aukeratu dute Urianek prestatu duen bildumaren izenburuarentzat. Euskal preso eta errefuxiatuen lanak biltzen zituzten liburu eta aldizkari kolektibo anitz argitaratu ditu Ateramiñek urte luze; hortik aukeraketa bat egin du testu, marrazki edo eskulanen irudiekin. 

«Zaila da 17 urtetan horren guztiaren aukeraketa bat egitea, eta behar izan ditut irizpide batzuk horretarako. Bat izan da euskarazko testuei lehentasuna ematea eta beste irizpide bat, bere ‘maniengatik’, espetxearen inguruko bizitzari erreferentzia egiten zioten edo horri begira idatzita zeuden testuak eta argazkiak, irudiak, dena delakoak biltzea, kartzelan bizi dugun herri min eragindakoak».

2002 eta 2017 artean argitaratutako 150 lanetatik –2017ean, kolektiboak izan beharrean, egileen liburu osatuak argitaratzen hasi zen Ataramiñe– aukeraketa bat egin da.

‘Zaldi berdea’ eta ‘Barruan’

Joxemari Sagardui ‘Gatza’ zornotzarra kartzelan denbora gehien eman duen euskalduna izan da luzaroan. 30 urteko kartzela zigorra bete zuenean, azken urtea hartan erabaki zuen ihes saio baten kronika idatziko zuela. Sagardui ez da aurkezpenean egon, baina bai Xabier Izaga, «editore, laguntzaile edo idazkari» lanak egin dizkiona.

Unai Iturriagaren azal eder eta adierazgarria darama ‘Zaldi berdea’-k: kartzelaren dorrea, eta Gatza presoaren alabaren erretratua zaldi urdin baten gainean. Zaldi urdina bisitetan alabarentzat zeukaten manta berde bat zen, zalditxoa edo askatasunaren irudikapena bere kolore berdean zeramana.

Hitzaurrea Joseba Sarrionandiak egin dio: «Euskarazko hitz bat erakutsi zidan Gatzak: Koiu! Zer dok koiu? Koiu! Gatzak Arratiar jatorrikoa zuen familia eta koiu esaten zuen, hartu esan beharrean. Puerto de Santa Mariako zigor zeldetan, preso komunek El Palomar deitzen zuten goialde hartan, behin baino gehiagotan suertatu ginen bat abestearen alboan», irakur daiteke. 

Ez da fikzioa, testigantza liburu bat baizik, baina aurrera eta atzerako jauziak eginez, modu zuzenean istorio gordin bat kontatzen du. 1993an, martxoaren 6an, egin zuen ihes saio baten inguruan, jira-bueltaka. Bizitzatik ihes egiteko asmo bat, funtzionarien kolpeen artean bukatu zena.

‘Barruan’ komikiaren egilea Gartxot sinatzen du, baina ez da bere benetako izena. Irudi garbiak dira, testu dexentekoak beste batzuek, eta 2000ko hamardakan kartzelan bertan bizitako istorioak islatzen ditu. Egilea ez da aurkezpenera etorri, eta ez du liburua bere izenaren sinatu, baina «zoritxarrez preso ohiok oztopo ugari aurkitzen ditugu lan munduan euskal preso politiko izanagatik. Nire kasu pertsonalean, lana galtzeko arriskuan egongo nintzateke», aipatu du bidali duen ohartxo batean.