[bertsolari.eus] Jokin Urain: «Espetxeko sormena, espetxeko bertsolaritza»

2020, 11 iraila


[KARTZELAKO GAIA] Espetxeko sormena, espetxeko bertsolaritza
Jokin Urain
bertsolari.eus

Argazkiak: Xabier Amuriza, Juan Inazio Iztueta fundazioa, XDZ

Bertso saioetan “Kartzelako gaia” jartzea ez dakit noiztik datorren kontua den edo nola sortu zen irizpide hori. Saioetan doinua eta neurria aukeratuz, gaiari sakon helduz… duenik onena ematen saiatzen da bertsolaria, saio osoan edo txapelketan zelako garrantzia duen ondo jakinean. Gai horren bueltako ezaugarri nabarmena izaten da bertsolariak banan bana azaltzen direla oholtzara, eta kantatzen ari denak zer kantatzen duen entzungo ez duten lekuan gordeta, ezkutatuta, isolatuta egoten direla hurrenez hurren kantatuko dutenak, kantatzeko daudenak.

Isolatze hori identifikatzen da, beraz, kartzelarekin, batek kantatzen duen bitartean besteak, artean kantatzeko daudenak, isolamenduan-kartzelan daudelako. Isolamendu-kartzelatik aterata oholtzatik kantatzen du bertsolariak jendaurrean.

Eta kantatzen ari ez diren horiek, isolamendu-kartzela horretan kantatzeko txandaren zain daudenek, zer egiten dute? Hori bertsolariek jakingo dute, bertso saioetan kantatu dutenek.

Presoen kasuan alderantzizkoa gertatzen da: isolamendu edo kartzelan zaudenean kantatzen duzu, edo idazten dituzu bertsoak. Horregatik, bertsoak egiten ari den presoarentzat gaia beti da kartzelakoa.

Eta kartzelan bertso asko egin dira, asko idatzi dira, bai gure aldian eta bai lehenago. Alde batetik denbora izan dugu horretarako, zaletasuna ere bai apur bat, nahiz eta denok ez izan bertsolari.

Espetxean, gehienok elkarrekin edo multzo handi samarretan geundenean, behintzat, sortu edo erraztu egiten zen horretarako giroa, bertsozaletasuna zuten kide bat baino gehiago elkartzea ere ohikoago zelako sakabanaketa aldian baino. Eta, behin bertsoak edo bertso modukoak egiten eta lagunartean trukatzen edo norbaiti bidaltzen hasita, ohitura hartzen zenuen horretan jarraitzeko.

Espetxeko isolamendua deseraikitzeko modua ere bada bertsoak egitea, Literatura, ikasketak edo beste edozein ariketa aktibotan jardutea izan daitekeen adina.

Baina esan behar da espetxea ez dela leku ona, ez bizitzeko eta ez ezer egiteko, ezta sormenerako ere, eta sormena euskaraz bada, are txarrago bihurtzen da espetxea, etengabeko lehian eta borrokan aritu behar duzulako euskaraz idazteko eta euskaraz komunikatzeko.

Espetxearen aurkako borroka, eta espetxe barruan gure herriaren eta euskararen aldekoa, oso antzinatik dakargu; Etxepare hasi zenetik, etenik gabea izan dela esango nuke.

1545ean argitaratu zen euskarazko lehen liburua, Bernart Etxepareren Linguae Vasconum Primitiae alegia. Haren  Kontrapas eta Sautrela gogoratuko dituzue, “Euskara da kanpora eta goazen denok dantzara…”:

Libertatia nola baita gauzetako hobena,
Gatibutan egoitea hala pena gaitzena.

Euskaraz idatzi zuen; euskaraz idazten hasi zen, eta euskara mundura eta plazara atera dadin aldarri egiten du Sautrela eta Kontrapas kantuetan.

1806an Juan Inazio Iztuetak Kontxesirenak hamar bertsoko sorta idatzi zuen, Logroñoko espetxean. Hara eraman baitzuten Azpeitikotik. Hauexek sortako bi:

Hogeita lau leguaz nago aparte,
bitartean badauzkat milioi bat ate,
guztiak itxirik;
nahi arren ezin egon isilik;
beti negarrez,
nere maite-maitearen galdez
ote dan bizi,
Bihotz-bihotz nereko Kontxesi.

Nere maite polita, ez da zer etsi,
bihar ez bada ere hor nauzu etzi,
lehengo lekuan.
Ailegatutzen naizen orduan
ai hura poza
nere maite-maitetxo bihotza!
Zuri begira
pena guztiak ahaztuko dira…

1815ean Martin Larralde Bordaxurik, besteak beste idatzi zuen Galerianoaren Kantua. Pantxo eta Peio kantarien bitartez ezagutu genituen, batez ere, gure gaztaroan bertso hauek:

Kantatzera nihazu alegera gabe,
ez baitut probetxurik, tristaturik ere;
Nehun ebatsi gabe, gizonik hil gabe,
sekulakotz galerak enetako dire…

Martin Larralde Bordaxuriren garaitsuan edo apur bat geroago idatzi bide zuen Etxahun Barkoxek Munduan malerusik, eta 1834an Etxahunen bizitziaren khantoria, Bi berset dolorusik…

Eta 1855ean hor daukagu Jose Maria Iparragirre. Nork ez du kantatu edo entzun haren aldarria, Tolosan giltzapian sartu zutenekoa?

Negar egingo luke
nere amak baleki.

XIX. mendera etorrita, urkamendia motibotzat duten bertsoak dauzkagu: Hamalau heriotzarena, Estudiante kondenatuarena… kondenatuaren enkarguz eta ez kondenatuak berak jarritako bertsoak dira seguru asko.

1936-1939 gerra eta gerraosteko preso batzuek ere idatzi zituzten bertsoak. Luis Rezola Tximela tolosarrak, esate baterako. Kontzentrazio esparruaren aipamenak, Duesoko espetxearenak eta Puerto de Santa Mariarenak egiten ditu Tximelak. Gerra eta espetxealdiaren aurretik ere bertsoak jartzen zituen, baina espetxean, erosotasunaren faltan, denbora aurkitu zuen bertsotarako, eta bai  jarri ere ederrik.

Artean espetxeratu berri, honela zioen 28 bertsoko sortaren azkenekoan, 1937an:

Tolosan jaio nintzala dira
ogei eta bi urteak,
sasoi ontara ondo iritxi,
aurrera egun tristeak.
Oinbeste urten ez nau alperrik
zaindu amatxo maiteak,
pozik ikusiko nukenean
itxita dauzkat ateak,
gerra bukatu egin da baño
ez dira egin pakeak.

Urte bereko irailean, Dueson, heriotza zigorraren zain, egun txintan fusilatzen dituztenak gogoan:

Egun-txintan iltzera
eraman dituzte,
gañera ainbeste;
au gertatuko zanik
ez genduan uste.
Berri gogorra dala
danak esan dute,
etzaigu, ez, aztuko
bizi geran arte
oiek nola il dira,
naiz pasa eun urte.

Espetxeko egoera, bizimodu hura, guztiz modu grafikoan, argi eta gordin azaltzen du Tximelak bere bertsoetan. Bertsokera anitza erabiliko du, aberatsa, Olerkitxo batzuk goiburua jarriko die berak ere sortaren batzuei…

Duesotik Puerto de Santa Mariara eraman zuten. Duesotik Cadizera bertso sortari azpititulua ipintzen dio: Euskaldunak Puerto de Santa Mariara, eta andaluzak Duesora:

Agur, Dueso, ez al naiz berriz
etorriko baldinbaite,
urtebetean emen bizitu
naiz, baña etzaitut maite…

Eta Puerton ere kantari, jakina:

Astera nua kantuan
Santa Mariko Puertuan,
onela ditut penak aztutzen
etxe giltzatuan.
Gordetzen badet buruan,
ezta jakingo munduan
ogei ta iru urte ederrekin
gaur nola naguan.

Etxea, herria, gurasoak… haien minez bizi da, eta kantatzen du:

Berdin zait Eguberri,
berdin zait Lazaro,
nik emen ezin egin
iñolaz lasa lo.
Eztago irauterik
onela luzaro,
zure itzal gozoa
ez nekin baleko…
Gaur maite zaitut, ama,
dana esana dago!

Zinez ederra da Tximelaren espetxeko bertsogintza, hunkigarria batzuetan, urragarria bestetan…

Tximelaren garaikideak dira Estepan Urkiaga Lauaxeta, Nikolas Ormaetxea Orixe eta beste batzuk, eta horiek ere idatzi zuten espetxean edo kontzentrazio barrutietan, baina poesia bertsoa baino gehiago.

Bertsoen bidez azken desioa, azken agurra, behin betirako mezua idaztearena gure artean norainokoa izan den ondo adierazten zuen Tomas Gerrikagoitiak, 1937-39ko gerra presoak, Arantza Eta Larrosa liburuan, heriotzara kondenatuko ote zuten beldurrez bere emaztegaiari badaezpada, hiltzen bazuten ere, azken agur modura idazten dion bertsoan:

Neure Joxepa maitia:
Lerro bi zuzendu nai
eta pultsua dardarrez.
Urte askotan ibilita
maitemindu giñan alkarrez.
Urtea pasa da bat egiteko giñala biok,
pozez eta irribarrez.
Ekaitz madarikatu bat zala medio
atzeratua zoritxarrez.
Gure txoko maite onen areriuak
jagi ziran guzur ta indarrez.
Euskadi guztia ipiñi dabe
bildurrez eta negarrez.
Zapalketa onen aurka jagi nintzan
neban almen ta indarrez.
Au dala medio epaitu nabe
eriotza zigorrez.
Onek banatuten gaitu biok
barru-barruko miñez da negarrez.
Baña oroituko zaitut
arimaren indarrez.
Ez bildurrik izan
beste bat maitatzeko nire ordez.
Baña ez naizu aztu
zure otoitzez.
Beso artian laztanduz agurtzen zaitut,
Joxepa, azken arnas au emonez.

1960-1970 urteetara etorrita, Xabier Amurizak Zamorako konkordatu kartzelan egin zuen bertsogintza eta bertsolaritzari buruzko lana itzela da, egundokoa.

Ez da erraza Zamoran egin zituenetatik aukeraketa bat egitea, baina 1970ean egindako “Euskal Herritik aparte” goiburua duen sorta:

Euskal Herritik aparte
mila legua bitarte
esku ta hanka loturik preso Zamoran gauzkate.
Pentsaturik zenbat urteetan
behar dugun hemen bete
pazientzia hartu beharko libre utzi arte.

…

Heldu ginen Zamorara
infernu zulo hontara
Jainkorik bada dagon lekutik gaitzala anpara.
Urte batzuen bolada
gu hemen izango gara
bien bitarte Euskal Herria askatzen ez bada.

Eta Zamorako espetxean apaiz presoek egin zuten mutinari jarri zizkion bertso zoragarri haiek, Zamorako sugintza deituak, hain deskriptiboak…:


1. Ke azpitik su gainetik
gar artetik ihesi
uhuka sei ihizi
hauts eta putz ahal zen dena
erre eta erauzi.
Ai kartzela Zamorako
nola gelditu haiz hi
eskerrak sei apaizi?
Ez zaik ezer sano utzi
egik sutan garraisi.


2. Sei tximistek infernutik
bueltan eztanda hemen
aitaren semearen
kartzela hankaz goratzeko
aski zen ordu laurden.
Lotegia gar eta ke
Eliza ere ondoren
Barka, Jauna, zer hoben!
Nekez dugu berriz gaurko
San Joan surik eginen.

  
3. Mahai ate komun leihotik
hausten ezin kontsola
hura kristal uhola
telebista patioan
tripak zerizkiola.
Gotzain eta Aita Santu
gutaz gaur arte nola
bost zareten axola
horra zuek barne erre
beharreko kaiola.

Zer jario ederra kartzelako mutinaren zalaparta adierazteko!

1980ko hamarkadatik aurrera, euskal preso politikoak gehienbat Soria, Puerto de Santa Maria eta Herreran talde handitan daudenean, dinamika aski biziak sortzen dira literatura, bertsogintza, alfabetatze eta gisakoetan. Aurretik bertsozale ez diren edo bertsogintzari buruz ezagutza handirik ez duten batzuk ere bertsoak egiten hasten dira dinamika horien baitan. Eta beste batzuk, berriz, lehendik zekitena hobetzen. Urte horietan espetxean egiten ziren zenbait barne aldizkaritan aterako dira bertso horiek. Geroago, 2000. urteari buelta emanda, Ataramiñeargitaletxea hasiko da presoen lanak kolektiboki edo banaka ateratzen. Preso batzuek beren herrietako elkarteen bitartez ere emango dituzte argitara bertso liburuxkak.

Aro horretako kartzelako bertsogintzan bereziki aipatuko nituzke Jon Tapia, Xabier Aranburu Xomorro, Eusebio Lasarte, Ibon Muñoa eta beste batzuk, jardunean nekagaitzak izan direnak. Baina horiekin batera beste izen asko eman beharko nituzke, zaletasun handia izan dutenak kartzelan bertsoak idazteko.

Espetxetik senideei, lagunei, herriko elkarteren bati… bidaltzeko eskutitzetan ere erabili izan ditugu bertsoak, prosan esango ez genituzkeenak bertsoz esanez. Iruditzen zait, batzuentzat bederen, prosak ez bezalako lizentzia eskaintzen zuela bertsoak. Batzuek badugu zor hori bertsoarekin.

Share
Atalak: artikuluak, Bertsoak, espetxea eta literatura

Iruzkinak