Itxaropenari eginiko harbidea

2010, 4 ekaina

berria

Jokin Urain idazle presoak kartzelako literaturaren historia eta sorkuntza lana uztartu ditu ‘Ez dago etxean’ liburuan

Narrazio laburrak dira, eta literatura eta ihes egiteko nahiari buruzko gogoetak dakartza

Gorka Erostarbe

«Ba ote da, izan ere, ihesen baten bila ez dabilenik? Bere baitatik egin nahi du batek ihes, dagoen lekutik besteak, denborari ihes egin nahi dio harakoak. Zinezkoa ezin duenak, balizkoa bilatzen du ihesa… Batzuetan zinezkoak asmatzeko kontatzen ditugu balizkoak, zinezkoak estaltzeko beste batzuetan. Baina kontatu behintzat, edo-nola ere». Ihesaren ametsa eta kontatzeko apeta, bi-biak barrenean, bi-biak motore, nola bizitzarenak hala sorkuntzarenak. Eta, edonola ere, edo ahal bezala, kontatu egin du Jokin Urainek (Mendaro, Gipuzkoa, 1959).

Kontatu egin du. 1986tik Espainiako kartzeletan preso egonik, ihesaren desirak sorturiko gogoetak kontatu ditu. Kartzelan sorturiko literaturaz arduraturik, 1937tik 2009ra bitartean euskal presoek sorturiko literaturaren kontaketa egin du. Bilketa lana eta sorkuntza lana uztarri berean batu ditu. Espetxeko bizimoduak zedarrituriko ihes asmoko literatura ondu du Ez dago etxean liburu berrian (Susa). «Ihesa eta kartzela, espetxea eta literatura, giltzapeko bizimodua. Horiek dira esku artean dituzun testu hauen zutarriak. Eta ihesaldi eta kartzelako literatura modernoa lehenetsi dira, modernotzat hartuz, Espainiako Gerra Zibil garaitik honako euskal presoen historia eta testu produkzioa», dio Urainek berak liburuari sarbidea ematen dion Jalhi hadi kanpora izeneko lehen testu txatalean.

Modu fragmentarioan, zatiz zati, txatalez txatal, 65 orotara, osaturiko lana da. Urainen bosgarren liburua da. Preso egonik liburu gehien argitaratu duen euskal idazlea da. Izaina (Amnistiaren Batzordeak, 1990) eta Adlotse (Txalaparta, 1992) nobelak, Gatibu sortu nintzen kronika liburua (Susa, 2000) eta Errotarria saiakera (Susa, 2006) idatziak zituen aurrez.

Metafora handi baten gisan eraturiko saiakera da Ez dago etxean ere. Idazleak La Moraleja espetxetik (Palentzia, Espainia) zorrotz begiratzen dio munduari: «Oso arrazoiketa gihartsuz emana dago testua. Goi mailako saiakerak bere-berea duen eitea hartzen du», dio Jose Luis Otamendi idazle azpeitiarrak. Hark egin ditu editore lanak, eta hark pairatu ditu harreman editorial horren ondorioak, oraingoz preso dagoen idazleari bisita gehiago egiteko baimena debekatu baitiote.

Otamendik argi dauka: «Kartzelako euskal literaturaz idatzi den liburu osatuena da». «Literatura bada errealitatea ezagutzeko eta aztertzeko tresna ederzalea. Eta, jakina, beste aukera askoren artean, bizitzaren eta errealitatearen muin-muinera iristeko bidea ematen digu, baina, aldi berean, zenbait errealitatetatik alde egiteko modua eskaintzen du. Ondo ulertu behar da hori. Ez baita ebasio literatura, edo literatura eskapista. Horixe da saiakera liburu hau ez dena».

Ebasiorako literatura ez, baina ihesa beti amets. Literaturak, ihesak eta gatibutzako bizimoduak, liburuko hiru ardatz nagusiek, bide ematen diote Jokin Uraini hainbat eta hainbat gogoeta mamitzeko, baina ihesa da, zentzu zabalean, liburuaren akuilu nagusia. Honela dio egileak liburuan: «Ihesa da presoaren ametsa. Hemen gaudenontzat, sinonimo dira itxaropena eta ihesa. Eta idazten duen presoaren itxaropena ere ihesa da. Literatura amaituko balitz, ihesak jarraitu egingo luke. Idaztea itxaropenari letraz letra egiten zaion harbidea da. Liburu honek bereziki horretaz ari nahi izan du, ihesari buruz: egiazko eta alegiazko ihesaldiak, burutuak eta zapuztuak, amestuak eta amesgaiztotuak».

Itxaropenari egiten zaion harbide hori askoren arteko lana da, Otamendiren hitzetan, «bakardadea eta urruntasuna ez baitira bikiak». Ez dago etxean liburua idatzi ahal izateko, jende askoren laguntza izan du Urainek. Senide eta adiskideen laguntza ezinbestekoa izan du liburuan dagoen informazioaren bilketa egiteko, baita preso egondako beste hainbatena eta zenbait idazle adiskiderena ere. Bere galbahetik igarotako gogoetek eta sorkuntza literarioek osatzen dute liburuaren zaina, baina Espainiako gerratik gaurdainoko kartzelako literaturaren entziklopedia txiki bat ere bada, nahiz eta «batere asmo akademikorik gabekoa» izan. Idazle presoen eta preso idazleen lanen berri zehatza dakar, hala aldizkarietan nola genero guztietako liburuetan argitara emandakoaren entziklopedia txiki bat, hain zuzen ere.

Beste idazleen lan horien berri ez du ez generoka ez ordena kronologikoan ematen, sorkuntzarekiko eta barne bulkadarekiko fideltasuna baitu gidari, baina ezin konta ahala erreferentzia eta aipu historiko nahiz garaikide dakartza. Hasi Lauaxeta, Jose Markiegi, Aitzol, Jean Saint-Pierre, Salvador Zapirain, Nemesio Etxaniz, Txomin Garmendia eta gerra garaiko eta gerra osteko enparauen aipamenekin, segi 1960 eta 1970eko hamarkadetako urriagoekin -Gotzon Aleman, Xabier Amuriza, Mario Onaindia, Julen Kaltzada- eta azken 30 urteetan ugaldu diren izenekin amaitu -Sarrionandia, Sarasketa, Izaga, Lopez Riaño…-.

Idazleen aipamenak, gogoetak eta ihesaldien kronikak, nahiz ihesaldi balizkoenak izan, «dena da erreala» liburuan, Otamendik dioenez, baina literaturak badu «akats bat», Otamendiren iritziz. «Nahi duena mamitzeko, edo egia bihurtzeko beti-beti ez dela gai izaten. Literaturaren magiak ere badu bere herrena. Hori ikusteko, liburuaren azalari erreparatzea besterik ez dago». Hanka bat falta duen aulki bat ageri da harresi handi baten aurka. Lander Garrok egina da azaleko argazkia.

Jokin Urainen lan guztia «kezka zibil» batean errotua dagoela uste du Otamendik. «Historia hauek guztiak eta ondare hau guztia berak jaso ezean ahanzturaren ezerezean gal daitezkeela eta, horregatik, nahitaezko lekukoaren lana egiten du egileak, ardura horren jakitun izanik».

Liburuaren helburuetako bat bilketa eta zabaltze lana da, baina sorkuntza lan izateari utzi gabe. «Kartzelako literaturaren historiaren inguruko lan zabala da, baina, era berean, kartzelako literatura lan bikaina ere bada. Egia da literatura, batzuetan, ihes ia-ia perfektua izan daitekeela, baina azken batean literatura besterik ez da. Letrak amets bihurtuak. Urainek ederki zedarritzen du ametsen ahala eta indarra zenbaterainokoa den. Liburuan dio: ‘Ihesa amets, baina gehienetan ametsek egiten dute ihes, goizean esnatzean presoak kartzelan utzita’».

Eta literatura beti izango da garai zailetarako aterpea.

Share
Atalak: aurkezpenak, espetxea eta literatura, liburuak, presoak

Iruzkinak