1994an Alcazar de San Juan espetxean, Ciudad Realen, nengoela, Orioko Kukuarri mendiari jarritako bertsoak dira hauek.
1 Mantxako zulo hontatik bertsoak nahi bete, hara Oriyo laztana barrutik doazte, odolaren mintzoa naturaren arte mendi goizale naiz ta mendia dut maite.
2 Kukuarrik neregan egundoko eragina, zaitut ilunpe hontan pozan imajina naturaralezak zaitu guretzat egina gure zeruko ametsa izarrik garbina.
3 Zure baitan sarritan nuan nik pausoa kresalaren usaia da paradisua zure haize goxoa dut nere bertsoa zaintzen dezu herria zaintzen itsasoa.
4 Zure herriko jendeei argi egin diguzu ta zuri miresmena bihotzez dizugu zure izatearen sustraiari muxu urruti nago baina zuk sentizen nazu.
5 Etzera famatua etzera haundia baina mendi zalentzat polit ta egokia ontzi txikian baita esentzi hobekia penatan zaitut malko pozan eguzkia.
6 Zure oihalpetik da euskera irtena zure herriko hatsak hori dakitena hizkuntzarik zaharrena gure gauz maitena zure egun haundia maiatzan azkena.
7 Izardirik sekula ez dizut ukatu, zure gailurra zaintzen zintzo dut jokatu, zenbat maite zaitudan zerorrek juzgatu itzultzen naizenean zu nahi muxukatu.
Lasturko jaiak, San Nikolasak, irailaren 10ean izaten dira. Huraxe izaten zen guretzat, oso gaztetatik, munduko festarik onena. Hilabete edo gehiago lehenagotik hasita, Lasturko gazteok geuk prestatzen genuen plaza ingurua, taulatua, aparkatzeko lekuak, programa egin… Auzolana, elkarlana…
Gero, espetxealdian, neu ezin joanik bertsoak bidaltzen nituen, eta hauek dira urte batean egin nituenak. Eta herrimina aipatzen nuen, herriminez, oroiminez eta ezin egonez bizitzen nuelako urtero Lasturko jaien sasoia.
Espetxean bertsoak egin izan ditugun asko ez ginen berez bertsolari, baina bertsoak idazten, bertsoak nola egin ikasten, bertsoak elkarri bidaltzen aritu ohi ginen. Komunikatzeko modua ere bazen, umorea ereiteko bitartekoa ere bai…
Lasturko jaietarako, 2004an
1 Denborak badu bere joana ta bagoaz aurrerantza; eta denborak zorrozten digu herriminaren arantza. Herrimin hori izan liteke gozua edo mikatza, laztan bat bezain leuna edota zaplada bat bezain latza.
2 zenbat lekutan, zenbat modutan kantatzen da herrimina! kantatzen duten guztiek zer dan ez dute jakingo baina; izan liteke barre triste bat edo negar atsegina, ametsen bizi beharra eta ametsez bizi ezina.
3 Leihoetako burdin artetik begira jarri ezkero mendiak lehor ageri dira eta eguzkia bero. Elurra edo izotz gordina etorriko dira gero; leku hauetan gozo apurrik ezin liteke espero.
4 Urruti daude eztiak eta urruti daude loreak, oroimenaren gordailu diran soinu eta koloreak; baina bidean galduta uzten ez bagaitu adoreak luze baino lehen jausi litezke hemengo korridoreak.
5 Batzutan jardun luzeegia bestetan ezin iritsi, danak aspertu baino lehenago hementxe nahi nuke utzi. Lasturra bildu zeraten danoi besarkada ta goraintzi, Sanikolasak ondo pasa ta ahal bada goiari eutsi.
Argazkian: Ezkerrean Josu Ormaetxea, eta eskubian Arreba Julita; erdian ama Blanka besoetan anaia Iñaki duela.
Tenerifeko espetxean 1996an jarritako bertsoak.
Bertsoak otu eta segidan jarri koaderno honetan, nire asmoa hori izanik ahal den une gehienetan, sekulakoak bilatu barik ari naiz ahaleginetan, bakarrik barne-barne dudana kanporatuaz benetan.
Lehenik gogora datorkidana nire borrokakideak, Iñaki, Patxi, Jokin, Luzia eta antzeko maiteak. maitasuna ta gordinkeria erakusten du bideak baldin ta gure egitekoa eitten ez badu besteak.
Hemeritzerehun larogetamar seigarrengo abenduan, bi egun barru sartuko gara zazpigarren estreinuan kanpoan legez itxaropena piztua dugu barruan gu euskaldunak libre izateko uka diguten lekuan.
Anai-arrebak bezala bizi beste helburu ez dugunak, hamaika ukitu amankomunez osa ditzagun egunak, gehiago barik opa dizuet iaz opa nizuenak: zutik mantendu zaiteztela ta Urte Berri on, lagunak!
1 Abendua hasi ta urtarrila gero zulo hontan sartuta gaude egunero Otsailak ere agur zer al dator gero? Juez hauen asmoak somatu ezkero ezer berririk asko nolatan espero.
2 Tartean izan dira hamaika egun latz azaltzea zaila da bertsoetan zehatz gorputz findu hauetan makina bat akats askatasunarekin ez gaude aberats etorkizuna berriz burni tartean baltz.
3 Seigarren zenbakia gure “galeria” hirugarren pisuan “ziega” ileria ehun lagun hirunaka dena gazteria bakoitza zenbaki bat hau da miseria…! Abereak al gara? Dirudi feria.
4 Ehun lagun batera ta ehun ta bat jenio batzuetan aingeru gero demonio lagunik jatorrena edo arerio besteen arrazoiak gutxitan balio anarkismoak bere hazia dario.
5 Goizetan itxartuta begiak leihora gero haizea hartzen denok patiora. Goguak ihes dagi geure ilusiora bizitzak beti behar luken baliora baina horma hauekin nor joan inora.
6 Egoera honetan ehun euskaldun gazte denok anaiak eta zenbat buru hauste Ordu batzuek alai beste asko triste… Jasan behar dugunik beste horrenbeste…! askatasuna ginan ta preso gaituzte.
Nahiz eta Joxe Manuel Lujanbio “Txirrita” bertsolari handia nire birraitonaren lehengusua izan, niregana ez zen beraren bapateko bertsolari sen handirik iritsi. Zaletasun apur bat bai, baina apenas bertso paper batzuk moldatzeko eta ez bat-baterako.
Nire espetxealdian bertso paperak erabili nituen nire senideekin uztarketa modura, hots: Gabonetako afariak, gure amaren urtebetetze bazkari ospakizunetarako eta abar idazten nituen bertso batzuk. Eta hitzordua jartzen genuen ordu jakinen batean senideak bazkarian edo afarian kantatzeko, eta nik ordu berean kantatzen nituen nire ziegako bakardadean. Horrela lortzen genuen uztarketa are sendoago bat oraindik, beraien nirekiko eta nik beraiekiko maitasunean.
Zalantza batzuk izan dizkiat bertso sorta hautatzeko unean. Azkenean txoko batean gordeta neukan koaderno batean hauek topatu ditut. Nahiko intimoak dira, eta une oso berezian idatzitakoak. Euskal Herrira itzultzeko erabakia hartu ondoren eta zalantzez beteta nengoela osatutakoak. Avila mendikatera ematen nituen itzulietan inspiratutako bertsoak dira. Venezuelan idatzitako azkenak hain zuzen, 2005an.
KARIBEN ETA KANTAURIN AMETS BAT DABIL ITZULIKA
Doinua: Habanera
1
pentsamenduak askatuz ametsetan nire kabuz izan nahiko nuken hori hemendik dezaket ikus ez nadin gelditu behintzat ez amestearen damuz zergatik gaude lotuta ezartzen diguten arauz? burura berez datorren ametsa ezin da inaus ametsa bideratuta ibili gintezke taxuz ta nahiz egunerokoan partekatu hainbat lapsus amesten jarraituko dut bizi naizela pentsatuz
2
egunsentia sentituz biziki egin dut Uuupa! ohartuz bart egindako ametsa ez dela buka sarri etortzen zaidana ezin dezaket izkuta horrela entzun dut Avila mendikateko turuta sormenaren zukutik ai! zer nolako zurrupa desioa ta aukera biak batera batuta irlatik irlara doa fantasiaren txalupa libre dabilen ametsak berezko indarra du ta
3
irudikatuz Kantauri partekatzen dut Karibe bizi naizen prozesuan biak ditut parekide ziaboga bakoitzean olatuak nahasten dire eta joan-etorri horrek ditu hainbat zehar-bide biak gertu biak urrun ametsaren ibilbide guneak eta uneak gogoetaren partaide fantasiaren mugetan dena delako posible itsasotik itsasora ametsa hor dabil libre
4 helduleku dut ametsa nire inguru txikian nire baitan jarduteko bakartien lubakian egon ninteke_ilargian egon ninteke ekian hertz guztiak arakatuz sormenaren aitzakian bizitza irudikatuz ametsaren antzokian aztarnak egon daitezen bidegurutze_egokian bertsoak ez du mugarik unibertso irekian ametsa dabilelako berak nahi duen tokian
5 Karibe eta Kantauri bertsotan ditut uztartu denbora pasatu ala egin direnak zuztartu iheskorra den ametsak bizi grina dit indartu bideko nekeak ez du itxaropena lokartu nahiz batzuetan hodeitsu egoten dela ohartu eta agian denborak pentsamendua zahartu bizipenen arabera zintzo behar dut hitzartu nire zuhaitz bikoitza Jada_ezin dela bakartu
6 desiorik isilenak hitza hartuko balute sumendiaren ahoan zenbat txinparta ta sute agertzen diren figurak biko forma hartzen dute dosi txikian ttanttaka jakinik denak daukala gabezi hainbat bertute planetan ez dago ezer amets librearen truke Ta_ortzadarraren zubiak lorratza sortuko luke ametsaren gorenean ikustea nahiko nuke
7 Kantauri zai egon arren Karibe ezin dut utzi jartzen didate biluzi bi hamarkada ta erdi ez da ta denbora gutxi punttuz punttu josi dena orain ba nik nola hautsi behar izan dutenean zenbat maitasun igurtzi jakinmina duenari nahi nioke erakutsi gelditzen zaiten bidean baietz ametsari eutsi bizitzari bezalaxe nire oroimin ta guzi
8 ta nola biluztu naizen sentitzen nuen bezela Chavez aipatzea ere uste dut zilegi dela bizitza markatu didan erreferentzi itzela bera defenditzen inoiz ez naiz izango epela sinesgarritasuna du idatziko dut honela eta iraungitze data ez da iritsiko bela han dago Euskal Herria ta hemen Venezuela berdin zait, bakarrik dakit “chavista” izango naizela
9 metaforaz metafora burua nola kokatu nahiz ulertuko dutenak izanagatik lau katu bihotzari mintzatzea ezin zaio debekatu berdinketa ezin hautsi nahiz ta partida jokatu zalantzak hor segitzen du ametsa ez da bukatu ametsa ez da bukatu bertsoak dit orekatu Karibe eta Kantauri unez une partekatu bitatik edan nahi nuke ametsetan biak batu
[ZIEGATIK BERTSOTAN II] XABIER ARANBURU “XOMORRO” ETA JOSEBA ARANIBAR bertsolari.eus
Bertso sorta hauek eta beste hamaika bat sorta egin genituen garaian Herrera de la Mancha-ko espetxean geunden. Eta, oker ez banago, astean bitan arratsaldetan patiora jaisten ginenean (jaitsi aldi bakoitzean pare bat orduz) gogotik ekiten genion bertsoaren erreinuan murgiltzeari, aspalditik sorturik geneukan BERTSO ESKOLAN.
Kartzelako plazan bertsotan aritzeak, izan bat-batean, izan lardaskan, izan idatzian, izan puntuka… bertsoaren harra barruan zeraman edonori ekartzen zion bihotzera egunerokotasunaren histasuna zulatuko zuen argi printza sendoa. Egia esan arma zorrotza zen kartzelak sortzen zituen kamustasunei aurre egiteko eta aukera genuen aldiro hor ibiltzen ginen HIZTEGI ERRIMATUA Bibliatzat harturik jo eta su bertsoak osatzen.
Bertsotan hasten lehenengoak paperean idatzi eta kantatzen zuenean lekukoa bigarrenari pasaz, honek ere gauza berdina egin zezan. Gaiak garuna lauskitzen zigunean amaitutzat ematen genuen bertso sorta, eta ginda gisa banan banan kantatzeari ekiten genion.
Idi proben bertso sorta aldiz, modulo batetik bestera eskutitzen bidez banan banan egina dago, su hilean egosten diren babarrunen antzera.
Gogoa izanez gero beraz ez zegoen gaindiezinezko oztoporik .
Kartzelaldi osoan ene bizimoduaren parte zen bertsozaletasuna jorratzeak izugarri lagundu zidan, bertsogintzaren mundu aberatsean ikasiz aurrera egiten eta bide batez ikaragarri lagundu zidan iparra ez galtzen, nigan sortzen zuen bizipozaren argi printzei esker.
GAIA: Idi probak
DOINUA: Betroiarena
1 Usurbilgo jaietan idi frogen txanda hantxe aurkeztu gera ederki janda nire idietako bat jarri da etzanda hasi orduko egin ote du eztanda? Zer hago edanda? Mugi hadi aida! Akuluaz zanga! Ez hadi defenda! Lurrik jada ez lantzen ta alfertzen da
2 bazkalduta etorri da soilikan itzaina belar pitin bat janda nago alajaina gose dagonak aise eiten du labaina eta etzan naizenean nolako destaina baina ezin engaina gose den mingaina non da kokaina baba ta gaztaina horrela ezin leike egin azaina
3 esklabutza garaiak ez dira inoiz laga animali izaten segitzen bada gaur laneko ta bihar jateko beharbada zure desafioek ez naute ikara bukazak tirada! Ta ez errepara! emango haut baba etzak gehio traba! Orduerdi lan eiteko kexatzen zara
4 gora animalistak esanez naiz hasi eta itzainak ez bitza gauzak nahasi txantaia egiteko baba adierazi baina gero belarrez bakarrikan hazi nekea itsasi plakiak garrasi egiten du kasi urteak doazi idiak ongi zaintzen ez dula ikasi
5 gizon probak daudela bota aurpegira idi alferra dela bai nabari da hire etxeko lanak traktoreak tira ta hi baloratzeko apustuak dira plaza bat begira dirua erdira hitaz ezin fida nirea kupida gizon proba hoiekin hoa hiltegira
6 hiltegira eraman nahi nauzu lalafede zure zitalkeria bihurtuz lege itzain apustuzale gainera xelebre soilik irabaztea duzulako xede aditu halere ezta gizalege bihurtzea abere guztien errege xomorrorikan gabe etzara ezebe
Joseba itzaina eta Xomorro ez atzera eta ez aurrera gelditu den idia.
Auzitegi omen den Nazional horretan, Fermin eta Fermina adi leotzetan, urrundu dituztenez azken urteetan, desioa dirdirka dute ninietan.
Estuki zeneuzkaten lotuta bilurrak, polizien erdian keinuak zuhurrak, bat egin zuten zuen begien agurrak, gogotsu zeuden ezpain hezetsu samurrak.
Musu xume harekin izan zen nahikoa, segundo bat bakarrik baina magikoa, unerik ederrena berebizikoa, xalo adierazteko euren artekoa.
Kartzelan zitzaizuen piztu maitasuna, agerian zegoen atsegintasuna, sentitu zenuten zirt zoriontasuna, zirriekin aurkitu larruen tasuna.
Haginka etorri zen sakabanaketa, gertatuko zen zital beren banaketa, ordutik eurentzat da amets hurbilketa, bikote batek behar duen arnasketa.
Sailburuak agintzen ditu mendekuak, berehala zintuzten bereizi kaikuak, gure Euskal Herrian badira lekuak, goxo helduta bizi daitezen eskuak.
Orain urritu dira euren harremanak, oroimenean daude atzoko laztanak, gutunekin dituzte trukatzen esanak, telefonoz hitzartzen gerorako planak.
Eguzkiak zelaia janzten duenean, dena da zoragarri lilien soinean, zuen zain daukazue askatasunean, gerezien lurrina ohe apainean.
2011ko otsailaren 7an
Eguneroko patatari
Patata, lursagarra gure berriketan, dakusagu otordu ugarietan, frijituta dakarte aldi batzuetan, nolanahi egosita gordin gehienetan, egun horietan nabil zalantzetan, beha azpiletan ehiztari lanetan, baldar zuritzen dute zulo honetan.
Patataren mamia berriro belztuta, eseri naiz mahaian aztoratuta, sendagileak dauka bista urrituta, sukaldeko zikinek gauzkate sututa, horrela ohituta txar elikatuta, gaude nazkatuta eta aspertuta, sukaldaria dago potolotuta.
Patata asetzeko duzu gaitasuna, munduan zor dizugu adeitasuna, espetxean joan zaizu azkar ontasuna, lurrak eskainitako oparotasuna, erantzukizuna du, mardultasuna gaitz utzi dizuna erabat lizuna, itzul diezazutela bikaintasuna.
Nekez ahal zaitugu gogoz ahoratu, zure izena ezin dugu goratu, sukaldean zaituzte mailaz beheratu, jantokian irainez zakar azpiratu, patata artatu leunki haztatu, nahi zaitut sustatu ganoraz prestatu, arrautzopil batean urtsu dastatu.
2011ko otsailaren 14an
Joan zizkigun kide gaixoei maitasunez
Kartzelak utzi zaitu zurbil, hebaindua, larri gaixotu zara zabiltza hildua, maite duzu bizitza herri zapaldua, uxatu nahi zenuke gogotik gandua, onduta ikusteko aberri mindua.
Lurrari eskainita tinko gaztaroa, urrun izan zenuen goxo abaroa, sarean jausi zinen kaltetu geroa, pairatzen ari zara mendeku eroa, sentitu nahi zenuke etxeko beroa
Kartzelak zurekiko arreta eskasa, mina arindu duzu sarri zure kasa, gaixoen egoera makur eta basa, sendagile batzuen jarrera jolasa, osasun arloa da erabat narrasa.
Espetxean gaixorik bikoitza zigorra, gaua minez igaro zinez da gogorra, zure hitz jarioa dago lar agorra, justizia zurekin itsu eta gorra, esperantzen zelaian dihardu txingorra.
Aske utzi zaituzte hutsak estaltzeko, herritarren oihuak zerbait isiltzeko, aurkitzen zaren arren herren ibiltzeko, iritsi zara garaiz sendia gurtzeko, presoen lagunei maitez eskertzeko.
Zirimiriak gaitu busti barra-barra, zure ilunaldean ari du negarra, etorriko da galant gure ostadarra, histura bihur dadin bihar irrifarra, amnistiarantz zoaz aupaden iparra.
Euskal preso politikook eguneroko zereginak zuek ondratzeko egiten ditugu. Kalean aktiboak izan nahi dugu, gatazka demokratizatzeko eta 2011. urtean hasi zen prozesua bermatzeko. Ni bertso sorta eta olerkiekin horixe egiten saiatzen naiz. Datorren urtean, Eibarren, hori egin nahi nuke. Agian idazten, baina hori askatasunaren esku lagako dut.
Nire bertsozaletasuna poliki zertu zen.
Haurtzaroa 1958-1972
Gure etxean, gurasoak euskaltzaleak zirelako, gure ama hizkuntza euskara izan zen. Euskal kultura eurek erositako entziklopedia eta euskal abeslarien diskoei esker dastatu genuen. Halaber, Arrate eta Loyola irratiek, eta urtero maiatzean (gaur legez) antolatzen zen Euskal Jaiak ere izan zuten garrantzia.
Eibarren, ikastetxean eta kalean, lagunekin gaztelaniaz mintzatzen nintzen. Nik uste nuen gure familian bakarrik mintzatzen ginela euskaraz.
Bertsolaritza ez nuen etxean ezagutu. Bertsolariak Arrateko Egunean, Urkizun sanpedroetan edo Euskal Jaian entzungo nituela uste dut, baina ez nituenez arauak ezagutzen, eta ez nekienez zein zen kulturaren arlo horren arima ere, ez nituen nire gogoan aterpetzen.
Hamalau urterekin konturatu nintzen euskara mordoilotzen hasi nintzela. Hori dela eta, telebistaren aurrean jartzen nintzenean, gaztelaniazko hitzak eta esaldiak euskaratzen hasi nintzen.
Euskararekiko neukan kezka kalean lagunekin konpartitu nuenean, euretariko batzuk euskaraz mintzatzeko gai zirela ohartu nintzen.
Ordutik aurrera eurekin euskaraz mintzatzen hasi nintzen, eta, kalean, jakin zezakeen edonorekin.
Fraideen ikastetxean ez zeukaten euskal kulturak eta euskarak lekurik. Han ikasten nuen kultura bakarra espainola zen, frankistena. Niretzat Burgosko prozesua arte, Franco jainkoaren hurrena zen. Maitasun hori ez nuen etxekoekin konpartitzen. Bi mundu ezberdinetan bizi nintzen. Korazonistetan salbuespen bakarra latineko Don Pedro irakaslea izan zen. Eskolako ordutegitik kanpo erakusten zigun nahi genuenoi. Hala ere, bertsolaritzaren mundutik at bizi nintzen.
Nerabezaroa 1973-1976
Korazonistak joan egin ziren Eibartik eta La Sallen hasi nintzen ikasten. Franco oraindik bizi zenez, euskara hutsaren hurrengoa zen han ere. Kalean, berriz, euskal kultura eta euskara indartzen hasi ziren Euskal Jaia, Kirol Elkartea, ikastola, gau-eskola, eta Arrate Kultur Elkarteari esker. Bestalde, Eibarren, abade gazte aurrerakoien eskutik, lagun batzuk gure historia eta euskara batua ikasten hasi ginen. Euretariko batek (Jesus Mari Arrieta) EnekoAritza liburua (berak idatzitakoa) ekartzen zigun, euskaraz irakurtzen ikas genezan.
Ikasle txarra nintzenez, La Salletik Institutura joan nintzen. Han, larunbatetan, Hasier Etxeberria zenarekin, Euskal Herriko historia ikasten genuen, eta kontzientzia nazionala eta soziala piztu zitzaidan.
Igandeetan, Loyola irratian Xirula Mirula Imanol Urbietaren saioa entzuten nuen. Itoizen lehendabiziko diskoaren Lau teilatu kantarekin liluratu nintzen. Hori izaten zen asteko unerik onena.
1976an, Loyola irratiak 24 ordu euskaraz egin zuen eta Anoetako belodromoan inoiz ahaztuko ez dudan jaialdia antolatu. Irratsaioa Oskarbi taldeak musikatu zuen eta Gandiagaren olerki batekin hasi zen: Esperantzari leiho bat zabaldu omen diote.
Urte haietan, maiatzean, Euskal Jaiaren bezperan, Astelena frontoia betetzen genuen euskal abeslariak entzuteko (Benito, Laboa, Lete…).
Nerabezaroan egin nuen bat bertsolaritzarekin. Arrate Kultur Elkartean izan zen Xabier Lete, Julen Lekuona eta Antton Valverde entzun nituenean gitarraren laguntzarekin Txirrita, Xenpelar, Udarregi eta enparauen bertso zaharrak kantatzen. Geroztik, gaurdaino, nire bihotzean dago bertsolaritza.
1976ko irailean lanean hasi nintzen familiaren dendan.
Gaztaroa 1977-1990
1978ko maiatzean, Amnistiaren Aldeko Batzordeetan militatzen hasi nintzen, eta, irailean, gau-eskolan euskara ikasten. Irakaslea Trunboi bertsozalea zen (bertso paperak idazten iaioa da). Gau eskolan baino gehiago Untzagan errepresioa salatzen aritzen nintzenez, laga egin nuen gau eskola.
Nahiz politikan buru-belarri sartu, 1983an Xabier Amurizaren ikastarora joan nintzen, bertsolaritza hobeto ezagutzeko. Ikastaroan umeak, gazteak eta helduak (Eibar, Soraluze, Markina…) batu ginen hilabete batzuetan, astean behin. Umeek ikastaroa askari batekin bukatu zuten. Helduok, berriz, afari batekin Soraluzeko San Andres auzoan. Afalostean, Xabierrek bakoitzari bertso bat idazteko eskatu zigun. Ni ez nintzenez osatzeko gai izan, zeharo lotsatu nintzen. Bertsolari izateko ez nuela balio ikusita, bertsozale bihurtu nintzen.
Eibarren Amnistiaren Batzordeek antolatutako ekitaldietan ia beti bertsolariak ekartzen genituen. Adibidez, Valentin Gesalaga zenaren omenaldia Elgetako bidearen parkean egin genuenean, Unai Iturriaga eta Igor Elortza ekarri genituen. 12 edo 13 urte zituzten orduan.
Gaztaroan, Eibarren sanandresen astean egiten den saiora joaten nintzen, eta, batzuetan, Eukal Jaiaren astean antolatzen zen bertso afarira. Belodromoko finaletan hiru aldiz egon nintzen. Telebistan, berriz, Hitzetikhortzera saioa ikusten nuen.
Bertsolari aldizkaria sortu zenutenean, harpidetu egin nintzen. Bestalde, Peñagarikanori bertsolarien biografiak erosi nizkion. Auspoa saileko bertsolari batzuen biografiak irakurri nituen; adibidez, Manuel Lasarterena. Xalbadorren Odolarenmintzoa bi aldiz irakurri nuen.
Helduaroa 1991-2000
Nire bizitzak aldaketa esanguratsua izan zuen 1991ko maiatzean. Zinegotzi izendatu ninduten. Besteak beste, Kultura eta Irakaskuntza batzordeetan parte hartu nuen. Amaña eta San Andres ikastetxe publikoetan proposatu nuen euren curriculumean euskal kultura sar zezatela. Onartu egin zuten.
Azken bertsolariak kalean 2000. urteko irailean entzun nituen. Kartzelan 18 urte eman zituen Fidel Gonzalezen omenaldian izan zen.
Kartzelaldia 2000-2019
2020ko urriaren 11n itzuliko naiz Eibarrera. Ia kartzelaldi guztian Euskal Herritik kanpo egon naizenez, bertsoen mundua batik bat Gara eta Berriarekin jarraitu dut. Hori dela eta, bertsolari gazteen ahotsak ezezagunak dira niretzat. Bestalde, ez ditut ezagutzen doinu eta bertso mota berriak. Egunkarietan finaleko bertsoak irakurri izan ditut, baina ez da gauza bera izaten. BECen entzunda zoragarria izango da.
Komisariako egun eta gau latzak sufritu eta gero, urriaren 21ean Valdemoron espetxeratu ninduten. Lehendabiziko hilabeteak oso ilunak izan ziren niretzat, batik bat ziegako orduetan. Zorionez, kideei esker, espetxearen bizimoduan sartzen hasi nintzen.
Kirola egiteaz gain, unibertsitatean ikasi ahal izateko azterketa prestatzen hasi nintzen, eta horrekin batera EGA.
2001eko ekainean unibertsitateko azterketa aprobatu nuen. EGA, ez.
Terapia ona, hasiera hartan, izan zen sentimenduak gidatuta gutunak eta olerkiak idaztea. Valdemoron ia 30 olerki idatzi nituen, eta 2001eko abenduan Kordobara eraman nindutenean, bospasei.
EHUn Kazetaritza euskaraz ikasteko asmoz matrikulatu nintzen. Hori dela eta, Kordoban liburuak jaso bezain azkar, sentimenduen txokotik atera nintzen.
Ikasten 2003. urtea arte aritu nintzen, Aznarren gobernuko Acebes ministroak EHUtik kanporatu gintuelako, esanez eurek UNED hobesten zutela (Acebes Barne ministroak Euskaldunon Egunkaria itxi zuen Garzonekin).
UNEDen ez dutenez kazetaritza irakasten, Historia ikasteko matrikulatu nintzen, baina, Kordoban egonik, nahitaez gazteleraz. Puerto I espetxean, euskara batua hobeto ikasteko, bertan behera laga nituen Historiako ikasketak. Erabakia 2004ko irailean hartu nuela uste dut.
Etxerati eta Jose Ramon Etxebarria eta Zesar Martinez irakasleei esker, bi idazki egin nituen, Euskara zientziaren munduan, eta Nafarroan zergatik gertatu den euskararen galera, eta zergatik, adibidez, Huitzik goiari eutsi dion!
Puerto Iean ikastaro batzuk gaztelaniaz egin nituen (ofimatika, dietetika, kriminologia), baina halako batean, 2007ko azaroan hain zuzen, Irene adiskideak eskulan batzuk bidal nitzala eskatu zidan, Eibarren bi urtean behin gure eskulanekin Arrate Kultur Elkartean egiten den erakusketarako. Ni ez naizenez horretarako iaioa, ezetz esan nion. Orduan berak gutxienez bi olerki bidaltzeko eskatu zidan. Horri esker, berriro olerkiak idazten hasi nintzen.
Hasieran, olerki bat idazten nuen, bi astean behin. Gerora, astero bat. Ziegan Herria 3000 hiztegia daukadanez, erdiko orrietan dauden bertsoen adibideetara jo nuen. Zer egin pentsatzen hasi nintzen, baina errimak kontuan hartu barik. Niretzat, orduan, olerkiak idazteko beste era bat zen. 2008an edo 2009an izango zen. Soraluzeko auzoan sentitu nuen lotsaren eragina izango zen.
Poliki-poliki, errimak kontuan hartzen hasi nintzen. Uste dut hori neurri bereziko bertsoekin hasitakoan gertatu zela (Ikustenduzugoizean, Elisanburu; Iparragirreabiladela, Xenpelar…). Ordurako, bertso sorta bat idazten nuen astero.
Garai hartan Ataramiñek bazeramatzan zazpi urte gure kideen lanak argitaratzen eta Ireneren esku laga nuen Mitxel Sarasketari sorkuntza lan batzuk bidaltzeko ardura. Horri esker Ataramiñeko lagunak 2009ko eta 2010eko nire lanak urteroko liburuan inprimatzen hasi ziren, gainerako kideenekin batera.
Nire metodologia orduan zen sorkuntza lan bat zirriborratutakoan karpeta batean gordetzea. Halako batean, bat aukeratzen nuen eta, astelehenetik igandera, egunero aritzen nintzen hura aztertzen eta hobetzen. Igandean bukatu bezain azkar lehendabiziko koadernoan idazten nuen. Bigarrena Ataramiñeri bidaltzen diodana izaten da.
Bi koaderno osatu nituenean, Ataramiñekoek esan zidaten nire sorkuntza lanekin liburu bat argitaratzeko asmoa zeukatela. Hori dela eta, hasierako olerkiak gainbegiratu eta moldatu nituen.
2011ko azaroan Ametsen txokoan bizi naiz argitaratu zidan. Hitzaurrea Jon Etxabek idatzi zuen.
Sorkuntza lanak Valdemoron, Kordoban, Puerto Iean eta berriro Kordoban (2014ko martxoaren 21etik) idatzi ditut. Gehienak Kordobako isolamenduaren 20, 18 eta 7. ziegetan, leihoko burdin sarearen eta bost metrora daukadan hormaren ostean gordeta.
Kideei, lehen bezala orain, olerkiak eta bertso sortak irakurtzen eta kantatzen dizkiet astelehenero. Bestalde sorkuntza lanak, aldiro, neska-lagunaren bi nebei eta Ireneri bidaltzen dizkiet, eta gutunak igortzen dizkidatenei bi sorkuntza lanekin erantzuten diet.
.
2014an, Ainarak herrira itzuliko dira argitaratu zidan Ataramiñek. Hitzaurrea Jesus Mari Gisasola Trunboikidatzi zuen.
2016an, Bidean gaude, aurrera goaz, joan zirenekin; hitzaurrea, Mikel Arrillagarena.
2018an, Hamaika desio utopiarako; hitzaurrea, Leire Narbaizarena.
2019an, Gure memoria, gure historia; hitzaurrea, Jokin Urainena.
Aurten Jon Etxabek aurkibidea gaika osatu du. Bestalde, Mikel Zarrabek liburu guztien azalak apaindu ditu eta Edurne San Martinek sorkuntza lan guztiak pikatu. Irenek eta gainerako kideek aurkezpenak antolatu dituzte eta liburuak zabaldu. Liburuak auzolanaren fruitu izan dira.
Dagoeneko 900 sorkuntza lan idatzi ditut. Bai olerkiekin eta bai bertso sortekin, osatzeko era ezberdinak izan ditut. Olerkietan era librean hasi nintzen, eta gero lerroen silabak zaintzen eta errimatzen. Ondoren, errimatu barik. Orain, berriro era librean idazten ditut. Hala ere, gaur egun olerkiak luzeagoak dira.
Bertso sortak hasieran puntua kontuan hartu barik idazten nituen, baina gehienak puntua kontuan hartuta idatzi ditut. Nire akatsak errimak behartzea eta sintaxia zanpatzea dira. Gaur egun, gehien idazten ditudan bertso sortak zortziko txikiak eta zaharrak dira.
Kide asko, kartzelaldiari aurre egiteko UNEDen matrikulatzen dira. Beste batzuek bi urteko moduluak ikasten dituzte Etxeraten bitartez, edo hizkuntzak euren kontura. Nik aurten EGA aprobatu dut. Kartzelan ezin zara sabaiari begira egon, edo etengabe telebistari. Ederra da egunero sentitzea burua jantzi eta gorputza landu duzula.
Nik ia dena sorkuntzari eskaini diot. Nire ekarpena izan da. Ez dut uste olerkaria naizenik, baina sorkuntzan egunak gustura pasatzen ditudanez, jarduna ahalik eta txukunen burutzen saiatzen naiz, nire iritzia emanez kartzela, gatazka, euskara, bortizkeria, kultura, politika edo maitasunari buruz. Euskal Herria eta mundua sarri daude nire ituan.
Sorkuntza lanekin antzinako mamuak uxatzen ditut. Terapia ona da zeure gogoari esateko ez dituzula betiko akatsak berriro egin nahi. Sorkuntza lanekin pertsona hobea izan nahi dut, nortasuna ongarritu eta nire ohitura txarrak aldatu… Sorkuntza lanekin nire iragana oroitzen dut, egun haietaz hausnartuta, geroa prestatzeko eta orainean estresa gutxitzeko, pertsona zoriontsua izateko neska-lagunarekin eta hurko guztiekin, Euskal Herri librean.
Eskerrik asko tarte hau eskaintzeagatik aldizkarian. Kordobako kartzelan isolamenduko lehen galeriaren 7. ziegatik, maitasunez agurtzen zaituztet.
[KARTZELAKO GAIA] Espetxeko sormena, espetxeko bertsolaritza Jokin Urain bertsolari.eus
Argazkiak: Xabier Amuriza, Juan Inazio Iztueta fundazioa, XDZ
Bertso saioetan “Kartzelako gaia” jartzea ez dakit noiztik datorren kontua den edo nola sortu zen irizpide hori. Saioetan doinua eta neurria aukeratuz, gaiari sakon helduz… duenik onena ematen saiatzen da bertsolaria, saio osoan edo txapelketan zelako garrantzia duen ondo jakinean. Gai horren bueltako ezaugarri nabarmena izaten da bertsolariak banan bana azaltzen direla oholtzara, eta kantatzen ari denak zer kantatzen duen entzungo ez duten lekuan gordeta, ezkutatuta, isolatuta egoten direla hurrenez hurren kantatuko dutenak, kantatzeko daudenak.
Isolatze hori identifikatzen da, beraz, kartzelarekin, batek kantatzen duen bitartean besteak, artean kantatzeko daudenak, isolamenduan-kartzelan daudelako. Isolamendu-kartzelatik aterata oholtzatik kantatzen du bertsolariak jendaurrean.
Eta kantatzen ari ez diren horiek, isolamendu-kartzela horretan kantatzeko txandaren zain daudenek, zer egiten dute? Hori bertsolariek jakingo dute, bertso saioetan kantatu dutenek.
Presoen kasuan alderantzizkoa gertatzen da: isolamendu edo kartzelan zaudenean kantatzen duzu, edo idazten dituzu bertsoak. Horregatik, bertsoak egiten ari den presoarentzat gaia beti da kartzelakoa.
Eta kartzelan bertso asko egin dira, asko idatzi dira, bai gure aldian eta bai lehenago. Alde batetik denbora izan dugu horretarako, zaletasuna ere bai apur bat, nahiz eta denok ez izan bertsolari.
Espetxean, gehienok elkarrekin edo multzo handi samarretan geundenean, behintzat, sortu edo erraztu egiten zen horretarako giroa, bertsozaletasuna zuten kide bat baino gehiago elkartzea ere ohikoago zelako sakabanaketa aldian baino. Eta, behin bertsoak edo bertso modukoak egiten eta lagunartean trukatzen edo norbaiti bidaltzen hasita, ohitura hartzen zenuen horretan jarraitzeko.
Espetxeko isolamendua deseraikitzeko modua ere bada bertsoak egitea, Literatura, ikasketak edo beste edozein ariketa aktibotan jardutea izan daitekeen adina.
Baina esan behar da espetxea ez dela leku ona, ez bizitzeko eta ez ezer egiteko, ezta sormenerako ere, eta sormena euskaraz bada, are txarrago bihurtzen da espetxea, etengabeko lehian eta borrokan aritu behar duzulako euskaraz idazteko eta euskaraz komunikatzeko.
Espetxearen aurkako borroka, eta espetxe barruan gure herriaren eta euskararen aldekoa, oso antzinatik dakargu; Etxepare hasi zenetik, etenik gabea izan dela esango nuke.
1545ean argitaratu zen euskarazko lehen liburua, Bernart Etxepareren Linguae Vasconum Primitiae alegia. Haren Kontrapas eta Sautrela gogoratuko dituzue, “Euskara da kanpora eta goazen denok dantzara…”:
Libertatia nola baita gauzetako hobena, Gatibutan egoitea hala pena gaitzena.
Euskaraz idatzi zuen; euskaraz idazten hasi zen, eta euskara mundura eta plazara atera dadin aldarri egiten du Sautrela eta Kontrapas kantuetan.
1806an Juan Inazio Iztuetak Kontxesirenak hamar bertsoko sorta idatzi zuen, Logroñoko espetxean. Hara eraman baitzuten Azpeitikotik. Hauexek sortako bi:
Hogeita lau leguaz nago aparte, bitartean badauzkat milioi bat ate, guztiak itxirik; nahi arren ezin egon isilik; beti negarrez, nere maite-maitearen galdez ote dan bizi, Bihotz-bihotz nereko Kontxesi.
Nere maite polita, ez da zer etsi, bihar ez bada ere hor nauzu etzi, lehengo lekuan. Ailegatutzen naizen orduan ai hura poza nere maite-maitetxo bihotza! Zuri begira pena guztiak ahaztuko dira…
1815ean Martin Larralde Bordaxurik, besteak beste idatzi zuen Galerianoaren Kantua. Pantxo eta Peio kantarien bitartez ezagutu genituen, batez ere, gure gaztaroan bertso hauek:
Kantatzera nihazu alegera gabe, ez baitut probetxurik, tristaturik ere; Nehun ebatsi gabe, gizonik hil gabe, sekulakotz galerak enetako dire…
Martin Larralde Bordaxuriren garaitsuan edo apur bat geroago idatzi bide zuen Etxahun Barkoxek Munduan malerusik, eta 1834an Etxahunen bizitziaren khantoria, Bi berset dolorusik…
Eta 1855ean hor daukagu Jose Maria Iparragirre. Nork ez du kantatu edo entzun haren aldarria, Tolosan giltzapian sartu zutenekoa?
Negar egingo luke nere amak baleki.
XIX. mendera etorrita, urkamendia motibotzat duten bertsoak dauzkagu: Hamalau heriotzarena, Estudiante kondenatuarena… kondenatuaren enkarguz eta ez kondenatuak berak jarritako bertsoak dira seguru asko.
1936-1939 gerra eta gerraosteko preso batzuek ere idatzi zituzten bertsoak. Luis Rezola Tximela tolosarrak, esate baterako. Kontzentrazio esparruaren aipamenak, Duesoko espetxearenak eta Puerto de Santa Mariarenak egiten ditu Tximelak. Gerra eta espetxealdiaren aurretik ere bertsoak jartzen zituen, baina espetxean, erosotasunaren faltan, denbora aurkitu zuen bertsotarako, eta bai jarri ere ederrik.
Artean espetxeratu berri, honela zioen 28 bertsoko sortaren azkenekoan, 1937an:
Tolosan jaio nintzala dira ogei eta bi urteak, sasoi ontara ondo iritxi, aurrera egun tristeak. Oinbeste urten ez nau alperrik zaindu amatxo maiteak, pozik ikusiko nukenean itxita dauzkat ateak, gerra bukatu egin da baño ez dira egin pakeak.
Urte bereko irailean, Dueson, heriotza zigorraren zain, egun txintan fusilatzen dituztenak gogoan:
Egun-txintan iltzera eraman dituzte, gañera ainbeste; au gertatuko zanik ez genduan uste. Berri gogorra dala danak esan dute, etzaigu, ez, aztuko bizi geran arte oiek nola il dira, naiz pasa eun urte.
Espetxeko egoera, bizimodu hura, guztiz modu grafikoan, argi eta gordin azaltzen du Tximelak bere bertsoetan. Bertsokera anitza erabiliko du, aberatsa, Olerkitxobatzuk goiburua jarriko die berak ere sortaren batzuei…
Duesotik Puerto de Santa Mariara eraman zuten. DuesotikCadizera bertso sortari azpititulua ipintzen dio: Euskaldunak Puerto de Santa Mariara, eta andaluzak Duesora:
Agur, Dueso, ez al naiz berriz etorriko baldinbaite, urtebetean emen bizitu naiz, baña etzaitut maite…
Eta Puerton ere kantari, jakina:
Astera nua kantuan Santa Mariko Puertuan, onela ditut penak aztutzen etxe giltzatuan. Gordetzen badet buruan, ezta jakingo munduan ogei ta iru urte ederrekin gaur nola naguan.
Etxea, herria, gurasoak… haien minez bizi da, eta kantatzen du:
Berdin zait Eguberri, berdin zait Lazaro, nik emen ezin egin iñolaz lasa lo. Eztago irauterik onela luzaro, zure itzal gozoa ez nekin baleko… Gaur maite zaitut, ama, dana esana dago!
Zinez ederra da Tximelaren espetxeko bertsogintza, hunkigarria batzuetan, urragarria bestetan…
Tximelaren garaikideak dira Estepan Urkiaga Lauaxeta, Nikolas Ormaetxea Orixe eta beste batzuk, eta horiek ere idatzi zuten espetxean edo kontzentrazio barrutietan, baina poesia bertsoa baino gehiago.
Bertsoen bidez azken desioa, azken agurra, behin betirako mezua idaztearena gure artean norainokoa izan den ondo adierazten zuen Tomas Gerrikagoitiak, 1937-39ko gerra presoak, Arantza Eta Larrosa liburuan, heriotzara kondenatuko ote zuten beldurrez bere emaztegaiari badaezpada, hiltzen bazuten ere, azken agur modura idazten dion bertsoan:
Neure Joxepa maitia: Lerro bi zuzendu nai eta pultsua dardarrez. Urte askotan ibilita maitemindu giñan alkarrez. Urtea pasa da bat egiteko giñala biok, pozez eta irribarrez. Ekaitz madarikatu bat zala medio atzeratua zoritxarrez. Gure txoko maite onen areriuak jagi ziran guzur ta indarrez. Euskadi guztia ipiñi dabe bildurrez eta negarrez. Zapalketa onen aurka jagi nintzan neban almen ta indarrez. Au dala medio epaitu nabe eriotza zigorrez. Onek banatuten gaitu biok barru-barruko miñez da negarrez. Baña oroituko zaitut arimaren indarrez. Ez bildurrik izan beste bat maitatzeko nire ordez. Baña ez naizu aztu zure otoitzez. Beso artian laztanduz agurtzen zaitut, Joxepa, azken arnas au emonez.
1960-1970 urteetara etorrita, Xabier Amurizak Zamorako konkordatu kartzelan egin zuen bertsogintza eta bertsolaritzari buruzko lana itzela da, egundokoa.
Ez da erraza Zamoran egin zituenetatik aukeraketa bat egitea, baina 1970ean egindako “Euskal Herritik aparte” goiburua duen sorta:
Euskal Herritik aparte mila legua bitarte esku ta hanka loturik preso Zamoran gauzkate. Pentsaturik zenbat urteetan behar dugun hemen bete pazientzia hartu beharko libre utzi arte.
…
Heldu ginen Zamorara infernu zulo hontara Jainkorik bada dagon lekutik gaitzala anpara. Urte batzuen bolada gu hemen izango gara bien bitarte Euskal Herria askatzen ez bada.
Eta Zamorako espetxean apaiz presoek egin zuten mutinari jarri zizkion bertso zoragarri haiek, Zamorako sugintza deituak, hain deskriptiboak…:
1. Ke azpitik su gainetik gar artetik ihesi uhuka sei ihizi hauts eta putz ahal zen dena erre eta erauzi. Ai kartzela Zamorako nola gelditu haiz hi eskerrak sei apaizi? Ez zaik ezer sano utzi egik sutan garraisi.
2. Sei tximistek infernutik bueltan eztanda hemen aitaren semearen kartzela hankaz goratzeko aski zen ordu laurden. Lotegia gar eta ke Eliza ere ondoren Barka, Jauna, zer hoben! Nekez dugu berriz gaurko San Joan surik eginen.
3. Mahai ate komun leihotik hausten ezin kontsola hura kristal uhola telebista patioan tripak zerizkiola. Gotzain eta Aita Santu gutaz gaur arte nola bost zareten axola horra zuek barne erre beharreko kaiola.
Zer jario ederra kartzelako mutinaren zalaparta adierazteko!
1980ko hamarkadatik aurrera, euskal preso politikoak gehienbat Soria, Puerto de Santa Maria eta Herreran talde handitan daudenean, dinamika aski biziak sortzen dira literatura, bertsogintza, alfabetatze eta gisakoetan. Aurretik bertsozale ez diren edo bertsogintzari buruz ezagutza handirik ez duten batzuk ere bertsoak egiten hasten dira dinamika horien baitan. Eta beste batzuk, berriz, lehendik zekitena hobetzen. Urte horietan espetxean egiten ziren zenbait barne aldizkaritan aterako dira bertso horiek. Geroago, 2000. urteari buelta emanda, Ataramiñeargitaletxea hasiko da presoen lanak kolektiboki edo banaka ateratzen. Preso batzuek beren herrietako elkarteen bitartez ere emango dituzte argitara bertso liburuxkak.
Aro horretako kartzelako bertsogintzan bereziki aipatuko nituzke Jon Tapia, Xabier Aranburu Xomorro, Eusebio Lasarte, Ibon Muñoa eta beste batzuk, jardunean nekagaitzak izan direnak. Baina horiekin batera beste izen asko eman beharko nituzke, zaletasun handia izan dutenak kartzelan bertsoak idazteko.
Espetxetik senideei, lagunei, herriko elkarteren bati… bidaltzeko eskutitzetan ere erabili izan ditugu bertsoak, prosan esango ez genituzkeenak bertsoz esanez. Iruditzen zait, batzuentzat bederen, prosak ez bezalako lizentzia eskaintzen zuela bertsoak. Batzuek badugu zor hori bertsoarekin.
Zaldi Ero siux buruzagiaz Mari Sandozek idatzitako biografia itzuli du Aitor Fresnedo Gerrikabeitiak, eta Ataramiñek kaleratu du.
Iñigo Astiz
Tantaka hasi, eta uholde bilakatzen den jario atzeraezin baten modura. Mari Sandoz idazle eta historialariak hala deskribatzen du kolono zurien etorrera Zaldi Ero siux buruzagiari eskainitako biografia mardularen hasieran. «Jende zurizko jario mehetxo bat ekarriz hasi zen bidexka; eta indiarra, eskua ongietorria emanez jasota, pipatzera joan zen, eta ikustera nola igarotzen zen zurien herri luze hura: egunak joan egunak etorri, uda osoan zehar, beti norabide berean. Pentsakor geratu zen, ez baitzituen sekula itzultzen ikusi; haatik, urtero berberek izan behar zuten, ezinezkoa baitzen horrenbeste jende egotea mundu osoan. […] Harrizko pipa hodi luzeari pafaka, indiarra gauza horiei guztiei begira egon zen, eta oso berri eta arraro iritzi zien. Baina, laster, zurien jario mehea ibai handi bihurtu zen, arma baten tiroak zuen zabalerakoa». Eta gero datoz hilketak, bake hitzarmenak, sarraskiak, erresistentzia eta, azkenik, heriotza. Haurtzaroa eman zuen idazleak Nebraskako estatuan gatazka hartako protagonista izandakoen kontakizunak entzuten, eta hamaika elkarrizketa egin ostean, 1942an eman zuen argitara biografia. Zaldi Erori buruz idatzitako libururik onenen artean aipatzen dute haren lana adituek. Aitor Fresnedo Gerrikabeitia euskal presoak itzuli du orain euskarara, eta Ataramiñe argitaletxeak argitaratu du: Zaldi Zoro.
Oglala leinuko siux tribuko buruzagi izan zen Zaldi Ero. 1840an jaio eta 1877an hil zen, eta XIX. mendeko Ipar Amerikako jatorrizko herrien erresistentzia mugimenduko izenik handienetako bat bilakatu zuten 37 urte horietan erakutsi zuen kemenak eta lortu zituen garaipenek, harik eta, azkenean, Crook jeneralaren aurrean amore eman, eta egun gutxira hil zuten arte. Bada, borrokalari haren biografia biltzen du Sandozek liburuan, baina baita hori baino gehiago ere; idazleak esfortzu berezia egin baitzuen kolonoak heldu aurretik tribu haiek guztiek zuten bizimodua eta ohiturak deskribatzeko. Hain zuzen ere, galdutako eta mantendu nahi izandako horren guztiaren «metafora bat» da Zaldi Eroren bizitza, Jokin Urain idazle eta euskal preso ohiaren hitzetan.
«Lurra eta askatasuna aldarrikatzen zuten nazio eta jende haien historia bat da liburu honek ekartzen duena, Zaldi Zororen bidez», azaldu du Urainek liburuaren aurkezpenean. «Historia tristea da, azkenean, Zaldi Zoro hil egiten dutelako, traizioz hiltzen dute, atxilotuta daukatela, baionetaz, bizkarretik, eta hori izan daiteke jatorrizko Ipar Amerikako biztanleekin pasa zenaren metafora. Hil egin zituzten, erreserbetan sartu zituzten, gaixotu egin ziren». Eta, halere, Urainen ustez, nolabaiteko justizia poetiko bat ere badakar inprimatzen den Zaldi Eroren biografiaren kopia bakoitzak. «Haien filosofia eta bizinahi hura oraindik ere gogoratzen eta jendearen eskura jartzen duelako».
Oier Gonzalez Ataramiñe elkarteko kideak gogoratu duenez, 2000. urtean sortu zuten elkartea, eta euskal preso eta iheslarien sorkuntza lanak argitaratzea izan dute helburu hasieratik. «Espetxeaz hitz egitea, gure gizarteaz hitz egiteko manera bat da. Espetxea gure gizartearen isla izan daiteke. Gure gizartearen gabezien eta kontraesanen sintoma, eta, beraz, espetxetik datozen sorkuntza lanak irakurtzea espetxea irakurtzeko manera bat da».
Oreka mantentzeko
Hain zuzen ere, espetxean bizi izandako estualdien berri ematen du Fresnedo Gerrikabeitiak liburuari idatzitako hitzaurrean. 2002an iritsi zitzaion Sendozen lana lehenengoz esku artean, Ocaña I espetxean zegoela. Katalogatu gabe zegoen liburua, eta baita hondatuta ere, baina zaborretara bota beharrean, lan hura Fresnedo Gerrikabeitiari ematea erabaki zuen liburutegia zaintzeaz arduratzen zen presoak, eta, seguruenik ohartu gabe, baina salbamendurako ohol bat ere helarazi zion presoari liburu haren bidez. «Bizitzako une hartan, burua kili-kolo neukan. Ordurako sei urte neramatzan preso, lau bakartuta. Ordu gehiegi bakarrik, ordu gehiegi pentsatzeko; aurretik, 30 urtera arteko espetxealdia… Bat-batean, egun batez, errealitatea desitxuratzen hasi zitzaidan. Zaldi Zororen liburuak lagundu egin zidan buruari atseden ematen, eta oreka mantentzen, ohiko munduaren eta zentzu berri batez ageri zitzaidan errealitate horren artean».
«Testu irakurterraz bat sortzea izan da nire kezka». Hitzaurrean dioenez, testuko terminologia zainduz egin nahi izan du lan hori Fresnedo Gerrikabeitiak, baita Sandozen jatorrizko testuaren tonu poetikoa errespetatuz ere. Eta bi mutur horien arteko oreka bilatzen ahalegindu dela dio. Itzultzailearen hitzetan, gainera, eta Euskal Herriaren eta Ipar Amerikako jatorrizko herrien errealitateen arteko distantzia onartuta ere, balio dezake Sandozen biografiak euskal gatazkari buruz gogoeta egiteko ere. «Interesgarria den beste ikuspegi bat aurkitu daiteke liburu honetan, gure herriaren borrokarekin parekotasun handia; bereziki, borroka armatuaren amaiera izandako bilakaerarekin».
Kartzelak motelduta
Egun, Jaenen dago preso Fresnedo Gerrikabeitia, eta, horregatik, Eider Fresnedo arrebak eman ditu liburuari eta anaiaren egoerari buruzko azalpenak aurkezpenean. Gogoratu duenez, kalean egon beharko luke Fresnedok jadanik, zigorraren hiru laurdenak beteak dituelako, baina bigarren graduan jarraitzen du. «Zaldi Zororen liburu honek bizitza salbatu zion», esan du. Eta, kontatu duenez, kartzelak nabarmen moteldu du itzulpen prozesu osoa. Izan ere, Koldo Zumalde izan du zuzentzaile Fresnedo Gerrikabeitiak, baina komunikazio guztiak interbenituak dituenez, bihurria izan da bien arteko harremana. «Hari karta bidali, karta hori interbenitu, Madrilen ez dakit zenbat hilabete pasatu, iritsi Koldoren [Zumalderen] etxera, Koldok irakurri, errebisatu, bere karta bidali, berriz ere interbenitu, eta horrela, ba, orain arte».
Zaldi Zoro, Oglala Bitxialana Mari Sandoz idazleak argitaratu zuen 1942an, eta orain Aitor Fresnedo Gerrikagoitiak ekarri du euskarara. Siux edo Lakota nazioko tribuetako bat da oglalena, eta Zaldi Zoro herri horrek eman duen buruzagi nabarietako bat.
Zaldi Zororen biografia dramatizatua da liburu hau.
Eta zurien artean Siux Gerrak bezala
ezagun direnen testuinguruan jarriko gaitu kontakizunak. Egilea istorio
biltzaile zorrotza da, Zaldi Zoro ezagutu zutenen zuzeneko testigantzak bildu
eta hamaika iturri bibliografiko arakatuta osatu zuen lan mamitsu hau.
Liburu hau ingelesez, zapaltzaileen hizkuntzan, emana datorren arren, ezagun du egileak
indiarren ahozko konta-tekniketara ez ezik haien mundu ikuskerara ere
hurbiltzeko ahalegina egin zuela.
Ezin uka liburua funtsean menderakuntza historia latz
bat denik. Aldi berean baina, herri baten nortasunaren eta askatasunaren aldeko
aldarritik ere asko du. Bakean bizi nahi eta ezina.
XIX. mende erditik Ipar Amerikan burutu den
akulturatze eta konkista prozesu bortitzaren lekuko izango gara: usadioak,
gerra ekintzak, jazarpena… Kapitalaren logikatik at geratua den mundu baten
bizirik eusteko kinka larria.
Trenbidearen, urre biltzaileen eta ejertzitoaren
hedatzearekin batera lur gabetutako
bufalo ehiztarien gainbehera dator. Lurraren defentsan egindako borroka eta
nozitutako asimilazioa Zaldi Zororen bizialdian gorpuztua azaltzen da.
Zaldi Zoro neurri humanora ekarri nahi da, indiar
gudari oihulari eta odol gosearen topikoa gaindituz. Siux nazioa ez da
aingeru-herri bat, baina bere kontraesan eta gorabehera guztiekin libre izaten
jarraitu nahi du.
Aitor Fresnedo Gerrikagoitia 1996az gero preso dago, eta liburuak kontatzen duen historia nagusiaz gainera, itzulpena bera ere bada gaur egungo beste historia eder eta gordin baten parte. Zaldi Zoro liburua ekainaren 25ean ostegunez aurkeztuko da Bilboko Bira kulturgunean.
ekainak 25, osteguna eguerdiko 12:00etan Bira kulturgunea, Bilbo
«Nabarmenduko nuke Aitorrek ‘Zaldi Zoro’ euskarara ekartzeko nolako ahalegina egin duen izen propioak-eta, terminoak oro har, itzultzeko. Sekulakoa, urteetako lana izan da»
«Mari Sandozek jatorrizkoan darabilen hizkuntzak poesia kutsu bat du. Hortaz, hizkuntza jaso horren eta esaldi ulerterrazen arteko oreka bat bilatzen ahalegindu naiz»
Mari Sandozek idatzi zuen biografia euskarara ekarri du Aitor Fresnedok
Lakota nazioko Oglala tribuko buruzagi handi Zaldi Zororen biografia mamitsua argitaratu zuen Mari Sandoz idazleak 1942an. Ia laurogei urte igarota, euskaraz eman du Aitor Fresnedo Gerrikabeitiak Estatu espainoleko espetxeetan, bera ere «istorio eder bezain gordin» baten protagonista bilakatuta.
Xabier Izaga Gonzalez
Harribitxi bat. Harritzar itxura ere badu, 565 orrialde baititu; nolanahi ere, harribitxia da, kontatzen duen istorio edo historiatik hasita haren itzulpenaren azken xehetasuneraino. Joan den astean aurkeztu zuten Ataramiñe kultur elkarteko kideek, Bilbon eta Larrabetzun, argitara eman duten azken lana, Mari Sandozen “Zaldi Zoro, Oglala Bitxia” obra, hain zuzen, 1942an lehen aldiz ingelesez argitaratua, eta orain, zortzi hamarraldi geroago, Aitor Fresnedo Gerrikabeitia euskal preso politikoak euskarara ekarria, aurtengo urtarrilean Jaengo kartzelan amaitu ondoren.
Zaldi Zoro Siux edo Lakota nazioko oglalen tribuaren buruzagi garrantzitsua izan zen. Liburua «haren biografia dramatizatua da», Ataramiñeko arduradunek diotenez, «eta zurien artean Siux Gerrak bezala ezagun direnen testuinguruan jarriko gaitu kontakizunak».
Sandozek, esan bezala, ingelesez idatzi zuen, baina pertsonaiarenganako eta haren herriarekiko sentiberatasun aparta erakutsita. Izan ere, ezaguna zuen indiarren ahozko narrazio era eta irakurleari haien mundu ikuskeraren berri emateko asmoz egin zuen.
«Ezin uka liburua funtsean menderakuntza historia latz bat denik. Aldi berean baina, herri baten nortasunaren eta askatasunaren aldeko aldarritik ere asko du. Bakean bizi nahi eta ezina», diote Ataramiñeko kideek. «XIX. mende erditik Ipar Amerikan gauzatu den akulturazio eta konkista prozesu bortitzaren lekuko izango gara: usadioak, gerra ekintzak, jazarpena… Kapitalaren logikatik at geratua den mundu baten bizirik eusteko kinka larria».
Indiar bufalo ehiztari haien gainbehera betean bizi izan zen Zaldi Zoro, trenbide, urre biltzaile eta Estatu Batuetako soldaduak hedatu ahala beren lur gero eta murriztuagoan jarraitzeko borrokatu zirenen buruan: «Lurraren defentsan egindako borroka eta nozitutako asimilazioa Zaldi Zororen bizialdian gorpuztua azaltzen da. Zaldi Zoro neurri humanora ekarri nahi da, indiar gudari oihulari eta odol gosearen topikoa gaindituz. Siux nazioa ez da aingeru herri bat, baina bere kontraesan eta gorabehera guztiekin libre izaten jarraitu nahi du».
Aitor Fresnedo Gerrikabeitia 1996az gero dago espetxean, eta Mari Sandozen istorio mamitsua ez ezik, «haren itzulpena bera ere bada gaur egungo beste historia eder eta gordin baten parte».
Zaldi Zororen erretratua, egile ezezagunekoa.
«Itzulpen bikaina»
Jokin Urain giltzapean zela sortu ziren Ataramiñe literatura koadernoak. Kultura elkarte horrek euskal preso, iheslari eta deportatu politikoen sorkuntza lanak sustatu eta argitaratzen ditu, eta Urainek barrutik ez ezik, kaletik ere parte hartu izan du proiektu nahi baino luzeago horretan. Hurbiletik jarraitu dio Fresnedoren itzulpen honen prozesuari. «Lehenik eta batez ere nabarmenduko nuke Aitorrek, ‘Zaldi Zoro’ euskarara ekartzeko, nolako ahalegina egin duen izen propioak-eta, terminoak oro har, itzultzeko. Sekulakoa, urteetako lana izan da, eta istorio bikaina da. Adiera zahar batzuk bizkaieraz eman eta berreskuratu ditu. Indiarrek erabiltzen duten izendatzeko modua; esate baterako, medicin man, nola arraio ekarri hori euskarara?». Izan ere, Fresnedok bere oharretan azaltzen duenez, medicin man “sorgin” itzuli du, eta medicin hitza daukaten gainerako terminoetarako “zorki” bizkaierazko adiera zaharra erabili du; adibidez, medicin song “zorki abesti” itzuli du. «Kontuan hartu behar ditugu hango natura, hango fauna, hango izenak… dena diferente, arrotz eta urruneko zaigula, eta iritsi zaigun apurra gazteleraren bidez iritsi zaigu. Alde horretatik iruditzen zait sekulako lana egin duela Aitorrek hori guztia euskarara ekartzen», azaldu du Urainek.
Itzultzailearen hitzaurrean, bere kezka nagusia azaltzen du Fresnedok: «Testu irakurterraz bat sortzea izan da nire kezka. Alde horretatik, itzulpenak badu bere zailtasuna, Mari Sandozek jatorrizkoan darabilen hizkuntzak poesia kutsu bat duelako (pentsa ezazu filmetan indiarrek erabili ohi duten hizkera berezi horretan eta ulertuko duzu zertaz ari naizen). Hortaz, hizkuntza jaso horren eta esaldi ulerterrazen arteko oreka bat bilatzen ahalegindu naiz, zelan edo halan».
Eta egin duen lan ikaragarriaren xedea bete duela dio umil asko: «Barkatu akatsak; ziur nago hobeto idatz litekeela. Nire literatura ez da oso aratza agian; ez naiz itzultzaile profesionala, ezta idazlea ere. Baina, nire ustez, nahiko erraz ulertzen da testua, eta zuzen itzulita dago». Urainek ez du horren zalantza izpirik, eta egundoko konstantzia eta pazientzia izan duela dio, Fresnedok berak ere aitortzen duen bezala: «Liburu hau itzultzea ez da lan erraza izan, egonarri itzela eskatu du».
Liburuaren azala
Historia eder eta gordina
Beste alde batetik, Fresnedo itzulpengintzan nola abiatu zen nabarmendu nahi du Jokin Urainek. Liburu hori Ocañako liburutegian bere eskuetara iritsi zenean, irakurtzen hasi, katigatu eta haren irakurketak lagundu egin omen zion momenturik onenean ez zegoenean.
2002. urtea zen. «Ocañako espetxean, gurekin zen iparramerikar batekin mintzatu ohi nintzen; nire ingelesa trebatzeko aprobetxatzen nuen. Kansasekoa zen, beltz handikote bat, militar ohia, beti belarra zekarren, eta erre eta berriketan aritzen ginen, mundua konpontzen. Beso batean tattoo bat zuen, indiar baten irudiaz, eta idatzita ‘Crazy Horse’», kontatzen du preso bizkaitarrak bere hitzaurrean. «Liburu hau 2002ko urtean aurkitu nuen, Ocaña I espetxean nintzela. Edo berak aurkitu ninduen ni. Espetxeko liburutegia eguneratzeko garbiketa egiten zebiltzala-eta, katalogatu gabeko zein hondatutako liburuak bota behar zituzten. Honek baldintza biak betetzen zituen zakarrontzira joateko: ez zegoen katalogatuta eta bai apurtuta. Baina, ingelesez idatzita zegoela ikusirik, liburutegiaz arduratzen zen presoak nitaz gogoratu eta gorde egin zidan. Altxor bat oparitu zidan».
Euskal presoaren lagun amerikarra beste espetxe batera eraman zuten eta «handik gutxira, liburuzainak oparia egin zidan. Halako kasualitatez betetzen hasi zitzaidan bizitza, gero eta gehiago. Nik, bizitzako une hartan, burua kili-kolo neukan. Ordurako sei urte neramatzan preso, lau isolamenduan. Ordu gehiegi bakarrik, ordu gehiegi pentsatzeko; aurretik, 30 urtera arteko espetxealdia… Bat-batean, egun batez, errealitatea desitxuratzen hasi zitzaidan. Zaldi Zororen liburuak lagundu egin zidan buruari atseden ematen, eta oreka mantentzen ohiko munduaren eta zentzu berri batez ageri zitzaidan errealitate horren artean». Horrenbestez, liburu horrek beretzat esanahi oso berezia duela dio.
George Free Spirit Medina, Zaldi Zororen hereniloba. Carol M. HIGHSMITH
Mari Sandozen lan zorrotza
Mari Sandozen obra oso jakingarria iruditzen zaio Uraini, obra bera eta egilearen zorroztasuna. Bibliografia ugari arakatzeaz gainera, Zaldi Zoro ezagutu zutenen zuzeneko testigantzak ere bildu zituen bere lana egiteko. «Nola entzuten zituen etxean umea zenean indio zaharren ondorengoen istorioak, nola sortu zitzaion jakin-min hori eta nola izan zen historia hau idazteko dokumentazio lana eta abar». Ez du arrazoi falta, idazle amerikarraren hitzek erakusten dutenez:
«Nire haurtzaroko etxea Niobrara River Garaian zegoen, antzinako Running Waterren, Indiar Herrialdea zeritzoten lurraldearen ertzean. (…) Leku horiek azken babeslekua izan ziren antzinako bufalo ehiztari askorentzat, bai eta merkatari zaharrentzat, lakio-jartzaileentzat eta mugatarrentzat orokorrean; hots, alanbre kizkiaren eta golde ibiltariaren etorrerari erdeinuz begiratzen ziotenentzat. Halako gizonak, aspaldiko sasoi heroikoetan bizitakoak, istorio kontalari apartak izaten dira sarritan, eta nire aita Jules Zaharrak horiexek erakartzen zituen, behinola zuhaitz artetik goratzen zen ke adats batek edo kafe irakin berriaren usainak erakarriko zituzkeen bezala. Hortaz, gure sukaldeko mahai inguruan, edo gure etxe ondoko bidearen bestaldean –siuxak maiz hor egoten baitziren kanpaturik– iluntzean piztutako suen inguruan, antzinako jende horri istorio liluragarri asko entzuna nion; ehizari buruzko istorioak –bufaloarena, adarrandiarena, eta grizzlyarena–, bai eta indiarren borroken eta erasoen inguruko istorioak».
Maiz istorio haien protagonista zena bere liburuaren protagonista izango zen: «Istorio haiek entzutean, larruzko tira margotua soka txirikordatuan bezala, norbaiten izena behin eta berriz agertzen zela ohartu nintzen; haren herriko buruzagia tirokatu zutenean oglalen ume bat zen norbait; hamabi urte izango zituen orduan; isila, serioa, azal argiegia indiarra izateko, eta ilea hain mardoa eta argia zuena Kizkur deitzen zioten, edo Mutil Ileargia. Baina gerra horren bukaera heldu zeneko, hogeita hamahiru urte geroago, oglala borrokalaririk handienaren ospea zuen; eta bere izenak, Zaldi Zoro, izua eragiten zuen bere lurraldera tropelean zetozen zurien seme-alaben artean, baita snake eta crow bere indiar etsaien gudaririk ausartenen artean ere».
Zaldi Zororen garaiko ilustrazioa
«ZALDI ZORO, MEMORIA POETIKOA», LITTTLE BIG HORN-EKO GUDALDIAREN URTEURRENEAN, BESTE BATZUK GOGOAN
Ez dugu hautatzen geure sorlekua. Halaber, leku zehatz baten erditzen dira emakumeak eta horri lurraldea deitzen diogu. Lurra, izadia, edertasunaren arragoa edota odolaren mintzoa izan daitekeena, aldi berean.
Lurra modu metaforikoan hartu daiteke, haustarria bezala, eguneroko ñabardurak lantzeko, edo gudaleku, gizaldiz gizaldi, geure ezberdintasunak konpontzeko sortu eta erabili dugun agora. Lurra zuten egonleku eta bizibide antigoaleko indiarrek. Hesi gabeko lurrak; bizirauteko elikagaia non, gogoa han.
Ipar Ameriketako indiarrei edo Lehenengo Nazioei buruz ari natzaizue, Jaengo kartzelan gatibu dagoen Aitor Fresnedo Gerrikabeitiak euskarara ekarri baitu Zaldi Zoro siuxen buruzagi handiaren biografia. Egun batean, bizibide zituzten lur eremuetatik igarotzen zen saltzaile batek itaundu zionean ea non zeuden bere lurraldeak, Zaldi Zorok, begirada hodeiertzean jarriz, erantzun zion: «Nire hildakoek atseden hartzen duten horretan diraute nire lurrak».
Orain dela egun gutxi urteurren bat bete da, 1876ko ekainaren 25ean Lehenengo Nazioek Custer jenerala garaituz hain izen handia hartu zuen Little Big Horn-eko gudaldiarena. Bertan egon zen Zaldi Zoro, beste buruzagi batzuekin. Zaldi Zorok guda irrintzi bat zuen: “Hoka Hey”; hau da, “gaur, hiltzeko, egun aproposa da”.
Nonbait irakurri nuen iragana berreskuratzean badagoela zerbait asebetetzen gaituena. Honi, Milan Kundera idazle txekiarrak “memoria poetikoa” deitu zion: hunkitu gaituen hori erregistratzea.
Zergatik da hain garrantzitsua guretzat norbait hiltzen den tokia? Akaso, mina dagoen lekua sakratutzat hartzen dugulako? Seguruenez, interpretazioak modu subjektiboan egiten direnez, bakoitzak bereak ditu.
Lurrari atxikita gaude mundura gatozen unetik. Euskaldunok ondotxo dakigu hori, antigoalean piztu zen gatazka politikoak oraindik bizi-bizirik dirauelako. “Gora Euskadi” oihu egiten dugu. Klandestinitatea eta borroka sinbolizatzen ditu. Jendea Euskadigatik hil da eta hil du. Gure historia hori da, eusko lurra, eta lurraren azalean odola ere mintzo zaigu.
Ekainaren 15ean 36 urte bete ziren Juan Luis Lekuona Elorriaga, Katu, eta Agustin Arregi Perurena, Txuria, hilik suertatu zirenetik. Hernani guda zelai bilakatu zen goizeko ordu txikietan Guardia Zibilak herria hartu zuenean ETAko talde bat atxilotzeko asmoz. Militanteek bizileku zuten etxea sutan jarri zuten hainbat armamentu erabiliz. Geroago kiskalita zeuden gorpuak aurkitu zituzten.
Urte batzuk geroago, 1990ko ekainaren 25an, Little Big Horneko gudatik 114 urte igaro zirenean, Nafarroan, Irunberriko arroilan eta torturatuta, hilik agertu ziren Susana Arregi Maiztegi eta Jon Lizarralde Urreta, lur emankorrak zeharkatzen dituen Zaraitzu ibaiaren magalean.
Beste behin ere lur azalean odolaren mintzoak interpelatzen gaitu, antigoalean piztutako suak bere horretan segitzen duelako. Lurrean identitatearen sustraiek hartzen dute atseden. Memoria poetikoa dei diezaiokegu erregistro horri, gara izan zirelako, lurraren azalean atseden hartuz amesten zutelako, nahiz odolak ere bere mintzoa adierazi lurra jokaleku zein liskar eremu bilakatzen denean.
JUANJO LEGORBURU (Juanjo Legorburu zornotzarrak, Aitor Fresnedoren adiskide eta harekin kartzela egun asko partekatutakoak, testu eder hau idatzi zuen lagunaren itzulpena dela eta)
«TENEBROSOEN LANAK»
Aspaldi luzetik, behin eta berriz entzuna daukagu gutun soil batek ibilbide korapilatsua egiten duela kartzela helmuga duenean. Euskal Herritik edozein helmugatarainoko bidea Madriletik igarotzen da beti. Pentsa Aitor Fresnedoren lan mardula aurrera ateratzeko komunikazioek zenbat denbora eta gorabehera behar izan dituzten.
Preso bizkaitarrak argitaratu berri duen hau urteetako lana da. Ikaragarria, Jokin Urainen hitzetan. Eta berak ere ondo daki zer den ziega zuloan idaztea. Ondo daki edozer idazteko, edozein gai dokumentatzeko “endredoak” norainokoak diren: «Laguntza etxekoen eta lagunen baten bitartez… eskaintzan aipatzen ditu lagundu diotenak. Eta euskarazko itzulpena, adierak, zuzenketak… kontsulta hori, etengabeko kontsulta nola egin duen, eskutitzen bitartez, telefono deien bitartez, bisiten bitartez… etengabeko endredo horretan, etxekoekin eta lagunekin, beti egiten dugun moduan, ez?», dio Mendaroko idazleak, morroilope idatzitako bere lan ugarien prozesua ondo gogoan.
Bestetik, uste izatekoa da Fresnedok aipatutako egonarria ezinbestekoa dela falta izango ez zituen trabak gainditzeko ere. Urainek oztopo horien berri ere badaki. “Ez dago etxean” saioan (Susa, 2010) gainditu beharreko oztopo horiek hizpide ditu: «Liburuak, aldizkariak, fotokopiak, egunkari zaharrak… erretenitzen dizkigute, hilabete edo gehiagoren buruan emateko edo sartzea debekatu eta etorri diren bidetik atzera bidaltzeko. Azkue eta Orixeren lan batzuk, Amurizarenak, Manex Bergararena, Argia aldizkaria, gure kolektiboaren barne aldizkari eta liburuak… Tenebrosoen lanak denak: ‘No se hace entrega’, ‘No procede su entrega…’».
“Endredo” eta traba horien berri ematen du Fresnedok ere liburuaren hitzaurrean: «Hemen, Koldo Zumalde lagun nekaezinaren izena aipatu behar dut, berorrek lagundu baitit, kaletik, akatsak zuzentzen. Nik hari gutunez bidali orri sorta bat, eta berak niri, zuzenketak iradokiz, gutuna itzuli; horrela egin dugu lan, bien arteko posta harremana hilabeteetan luzatuz aldi bakoitzean. Nik komunikazioak interbenituta ditudanez gero, eskutitz bakoitzak, lehenbizi, Madrilera joan behar izan duelako, han azter zezaten. Horrek izugarri moteldu eta oztopatu digu lana. 2012an hasi nintzen itzulpena egiten eta 2017an amaitu, bitartean bi urteko etenaldia izan bazen ere».
Liburu hau 2002ko urtean aurkitu nuen, Ocaña I espetxean nintzela. Edo berak aurkitu ninduen ni. Espetxeko liburutegia eguneratzeko garbiketa egiten zebiltzala-eta, katalogatu gabeko zein hondatutako liburuak bota behar zituzten. Honek baldintza biak betetzen zituen zakarrontzira joateko: ez zegoen katalogatuta eta bai apurtuta. Baina, ingelesez idatzita zegoela ikusirik, liburutegiaz arduratzen zen presoak, nitaz gogoratu eta, gorde egin zidan. Altxor bat oparitu zidan.
Azala urratuta zuen, orriak nabar kolorekoak, lizun usainekoak, zortzi bat orrialde faltan… Baina irakurri, eta hori istorio ederra!
Hori baino lehentxoago, sasoi hartan, han gurekin zen iparramerikar batekin mintzatu ohi nintzen; nire ingelesa trebatzeko aprobetxatzen nuen. Kansasekoa zen, beltz handikote bat, militar ohia, beti belarra zekarren, eta erre eta berriketan aritzen ginen, mundua konpontzen. Beso batean tattoo bat zuen, indiar baten irudiaz, eta idatzita “Crazy Horse”.
Gero mutila lekualdatu zuten, eta, handik gutxira, liburuzainak oparia egin zidan. Halako kasualitatez betetzen hasi zitzaidan bizitza, gero eta gehiago. Nik, bizitzako une hartan, burua kilikolo neukan. Ordurako sei urte neramatzan preso, lau isolamenduan. Ordu gehiegi bakarrik, ordu gehiegi pentsatzeko; aurretik, 30 urtera arteko espetxealdia… Batbatean, egun batez, errealitatea desitxuratzen hasi zitzaidan. Zaldi Zororen liburuak lagundu egin zidan buruari atseden ematen, eta oreka mantentzen ohiko munduaren eta zentzu berri batez ageri zitzaidan errealitate horren artean.
Honekin guztiarekin esan nahi dizudana da liburu honek esanahi oso berezia duela niretzat.
Kritikariek bere garaian esan zutenez, Mari Sandozen “Crazy Horsek” antzinako saga heroikoen kutsua du. Hala dirudit niri ere. Beste gauza asko ere esan daitezke. Indiarrez, maiz, halako mitifikazio bat egin ohi dugu mendebaldar zibilizazio honetan bizi garenok; eta, bereziki, euskaldunok sarri egin ohi dugu hori; guk ere geure burua “Europako azken indiartzat” hartu nahi izaten dugu. Beharbada, badaukagu zerbait horretatik. Baina “azal zuriengandik” ere bai asko. Interesgarria den beste ikuspegi bat aurki daiteke liburu honetan, gure herriaren borrokarekin parekotasun handia; bereziki, borroka armatuaren amaieran izandako bilakaerarekin.
Antza, gaur egun jendeak ez du astirik irakurtzeko; are gutxiago honelakoxe liburu mardul bat. Agian gertatuko zaizu, liburua irakurtzen hasi, eta izen arraro pila aurkitzen hastea eta nekatzea. Ez kezkatu, jarraitu aurrera; laster konturatuko zara izen apur batzuk soilik direla garrantzitsuak, behin eta berriz azalduta, ezagun egingo zaizkizunak; hortik aurrera ez zara gehiago galduko.
Nire ustez liburu hau irakurterraza da, eta istorioak xarma izugarria du; are gehiago benetako pertsonaia eta gertaerak direla jakinik. Irakurri dutenek hunkitu direla aipatu didate, eta nik ere negar egin nuen amaieran.
Testu irakurterraz bat sortzea izan da nire kezka. Alde horretatik, itzulpenak badu bere zailtasuna: Mari Sandozek jatorrizkoan darabilen hizkuntzak poesia kutsu bat duelako (pentsa ezazu filmetan indiarrek erabili ohi duten hizkera berezi horretan eta ulertuko duzu zertaz ari naizen). Hortaz, hizkuntz jaso horren eta esaldi ulerterrazen arteko oreka bat bilatzen ahalegindu naiz, zelan edo halan.
Liburu hau itzultzea ez da lan erraza izan, egonarri itzela eskatu du. Hemen, Koldo Zumalde lagun nekaezinaren izena aipatu behar dut, berorrek lagundu baitit, kaletik, akatsak zuzentzen. Nik hari gutunez bidali orri sorta bat, eta berak niri, zuzenketak iradokiz, gutuna itzuli; horrela egin dugu lan, bien arteko posta harremana hilabeteetan luzatuz aldi bakoitzean. Nik komunikazioak interbenituta ditudanez gero, eskutitz bakoitzak, lehenbizi, Madrilera joan behar izan duelako, han azter zezaten. Horrek izugarri moteldu eta oztopatu digu lana. 2012an hasi nintzen itzulpena egiten eta 2017an amaitu, bitartean bi urteko etenaldia izan bazen ere.
Barkatu akatsak; ziur nago hobeto idatz litekeela. Nire literatura ez da oso aratza agian; ez naiz itzultzaile profesionala ezta idazlea ere. Baina, nire ustez, nahiko erraz ulertzen da testua, eta zuzen itzulita dago.
Amaitzeko, eskerrak eman nahi dizkiet lan honetan lagundu didaten guztiei. Etxekoei lehenengo eta behin; beraiek gabe ezin izango nion aurre egin espetxealdi luze honi. Ber gauza lagun hurkoei. Mila esker arreba Eiderri eta lehengusina Ainarari guzti-guztiagatik; zuek gabe, ezin. Anaia Ikerri ere bai, itzulpen eta bilaketengatik. Koldo Zumalde eta Mark Washingtoni, zuzenketengatik. Maria eta Idurreri, liburuengatik. Ruper eta Kaxildori. Eta, jakina, Ataramiñeko lagunei; mila esker argitaratze honengatik.
Eskaintza: borroka honetako kide guztiei, Oihane nire bikoteari, eta, zelan ez, zerua eta lurra eta bien arteko guztiari.
1
Segurtasunaren aurrean
dirua hobesten denean,
olan, eraikuntzan, garraioan…
beharginak arrisku bizian,
XXI.mendean gaurdaino
kapitalista zekenen erruz,
istripuak geurean barra-barra
ondorio latz eta goibelekin.
Enpresarioak ohoratuta,
sindikatuak, berriz, gaitzetsita,
gobernuen jarrera etsigarriaz
auzoetan nahitaez atsekabea,
beharginak biluzik laga ordez
lan baldintza eskasekin,
osasuna berma diezaietela
lanaren emaitza onura izan dadin.
2
Eitzagako hondakindegian
kolapsoa iragarrita zegoen,
bi behargin eta autopista
luperiak zaborpetu zituen,
kudeaketa maltzurki burututa
Verter Reciclyng iruzurgile,
ikuskapenak nahita txarto eginda
Eusko Jaurlaritza erantzule.
Amiantoak erakutsi du
berekoiek egindako malezia,
ke pozoitsuak salatuta gaizkia
Eibar, Ermua, Zaldibar… haserre,
Alberto eta Joaquin zuen patu gaitza
bihozgabeen bidegabekeria,
zuentzat maitez ihintzaren dirdira
Ama-Lurraren laztan eternala.
Cookieak erabiltzen ditugu webgunearen erabilgarritasuna errazteko eta datu analitikoak izateko. «ONARTU GUZTIAK» saktuta onartutzat emango duzu horien guztien erabilpena. Bestela, «COOKIE AUKERAK» sakatu eta aukeran onartu ahal izango dituzu.
This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may affect your browsing experience.
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. These cookies ensure basic functionalities and security features of the website, anonymously.
Cookie
Duration
Description
cookielawinfo-checkbox-analytics
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Analytics".
cookielawinfo-checkbox-functional
11 months
The cookie is set by GDPR cookie consent to record the user consent for the cookies in the category "Functional".
cookielawinfo-checkbox-necessary
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookies is used to store the user consent for the cookies in the category "Necessary".
cookielawinfo-checkbox-others
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Other.
cookielawinfo-checkbox-performance
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Performance".
viewed_cookie_policy
11 months
The cookie is set by the GDPR Cookie Consent plugin and is used to store whether or not user has consented to the use of cookies. It does not store any personal data.
Functional cookies help to perform certain functionalities like sharing the content of the website on social media platforms, collect feedbacks, and other third-party features.
Performance cookies are used to understand and analyze the key performance indexes of the website which helps in delivering a better user experience for the visitors.
Analytical cookies are used to understand how visitors interact with the website. These cookies help provide information on metrics the number of visitors, bounce rate, traffic source, etc.
Advertisement cookies are used to provide visitors with relevant ads and marketing campaigns. These cookies track visitors across websites and collect information to provide customized ads.
